Η έκδοση αυτού του βιβλίου οφείλεται σε ένα τυχαίο περιστατικό που πάει πίσω μερικά χρόνια. Σε ένα συνέδριο στη Σκωτία η καθηγήτρια Margaret MacMilan, ιστορικός με ειδίκευση στα θέματα της Διάσκεψης Ειρήνης των Παρισίων το 1919, θέλοντας να μάθει περισσότερα για τον έλληνα πολιτικό που είχε παίξει τότε σημαντικό ρόλο στις διαπραγματεύσεις και συνδεόταν με στενή φιλία με τον προπάππο της Lloyd George, αναζήτησε τίτλους αγγλικών βιβλίων για τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Η απάντηση που ήρθε τελικά από την Αθήνα και τον πλέον αρμόδιο για το θέμα, διευθυντή του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών του ΕΙΕ καθηγητή Πασχάλη Κιτρομηλίδη, ήταν εντυπωσιακή. Μετά το βιβλίο του Κύπριου Δ. Αλάστου που εκδόθηκε το 1942, κανένας αγγλόφωνος συγγραφέας δεν ασχολήθηκε με τον μεγάλο έλληνα πολιτικό! Αντίθετα, τις τελευταίες δεκαετίες, η ιστοριογραφία για τον Βενιζέλο και την εποχή του γνωρίζει άνθηση στην Ελλάδα όπου έχουν δημοσιευθεί αξιόλογες εργασίες καταξιωμένων αλλά και νεότερων μελετητών. Ετσι το επόμενο βήμα ήταν η απόφαση για την έκδοση στα αγγλικά ενός βιβλίου με τα σημαντικότερα συμπεράσματα των πρόσφατων ελληνικών ερευνών για τον Βενιζέλο και την πολιτική ιστορία των αρχών του 20ού αιώνα.
Ο καθηγητής Κιτρομηλίδης ανέλαβε τον συντονισμό για τη δημοσίευση δώδεκα εργασιών, η καθεμία από τις οποίες αφορά μια ιδιαίτερη πτυχή της ζωής και της πολιτικής δράσης του Βενιζέλου, σε έναν αγγλικό τόμο που εκδόθηκε με επιμέλεια του ιδίου και χορηγία του Ιδρύματος Α.Γ. Λεβέντη. Σε δώδεκα κεφάλαια που υπογράφονται από πανεπιστημιακούς δασκάλους και νεότερους ερευνητές σκιαγραφείται η προσωπικότητα του ηγέτη στον οποίο οφείλεται η δημιουργία της νεότερης Ελλάδας. Χάρη στην επιμέλεια του τόμου οι διαφορετικές εργασίες έχουν ενταχθεί αριστοτεχνικά σε ένα κείμενο με ενιαία ροή που ενημερώνει τον επιστήμονα και διαβάζεται ευχάριστα από τον αναγνώστη ο οποίος ενδιαφέρεται για τα γεγονότα μιας πολυτάραχης περιόδου της ελληνικής αλλά και της ευρωπαϊκής ιστορίας.
Χρειάστηκε να περάσει μισός αιώνας για να μπορέσουν οι Ελληνες να αντιμετωπίσουν ψύχραιμα το φαινόμενο Βενιζέλος, και βασιλικοί και βενιζελικοί να δεχθούν και να εκτιμήσουν με την απαραίτητη διαύγεια τις διαφορετικές επιπτώσεις της πολιτικής του.
Το βιβλίο χωρίζεται σε τέσσερα μέρη στα οποία εξετάζεται η προσωπικότητα του μεγάλου ηγέτη και η συμβολή του στα πολιτικά πράγματα τόσο της Κρήτης όσο και της Ελλάδας, ενώ παράλληλα δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην εκτίμηση της εξωτερικής πολιτικής του και ιδιαίτερα στη συμβολή του στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής πολιτικής κατά τα κρίσιμα πρώτα χρόνια του περασμένου αιώνα. Στο πρώτο μέρος του βιβλίου αναπτύσσεται το κρητικό ζήτημα με τις αλλεπάλληλες εξεγέρσεις και επαναστάσεις στην Κρήτη του 19ου αιώνα, από τον διευθυντή έρευνας του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών του ΕΙΕ καθηγητή Λ. Καλλιβρετάκη. Ακολουθεί η προσωπική και πολιτική σκιαγράφηση του Βενιζέλου στα πρώτα βήματα της σταδιοδρομίας του στην Κρήτη προτού έρθει στην Ελλάδα, από την καθηγήτρια Λιλή Μακράκη. Το δεύτερο μέρος, αφιερωμένο στην άσκηση της πολιτικής του Βενιζέλου στην Ελλάδα (1909-1936), εξετάζει τις πρωθυπουργικές θητείες του και την πολιτική του στο εσωτερικό. Στις πέντε εργασίες που αποτελούν αυτή την ενότητα, στο κεφάλαιο «Πρωταγωνιστής στην Πολιτική» του καθηγητή Θάνου Βερέμη και της διευθύντριας του Ιστορικού Αρχείου της Ακαδημίας κυρίας Ε. Γαρδίκα-Κατσιαδάκη, μεταξύ άλλων ερευνάται ο ρόλος του Βενιζέλου στην αποκατάσταση του τραυματισμένου κύρους της βασιλείας μετά τη στάση του 1909, η επαναφορά του Γεωργίου Α´ ως ρυθμιστή του πολιτεύματος, χωρίς να παραλείπονται τα δύο σημεία που δεν υπολόγισε τότε ο Βενιζέλος: το ένα ήταν η πιθανότητα δολοφονίας του Γεωργίου και το άλλο η γερμανοφιλία του Κωνσταντίνου που τον διαδέχθηκε στον θρόνο. Στη συνέχεια ένας βρετανός διπλωμάτης και ιστορικός, ο πρώην πρέσβης της Βρετανίας στην Αθήνα Sir Michael Llewellyn Smith, θα σταθεί στην εξωτερική πολιτική του Βενιζέλου, χάρη στην οποία η Ελλάδα εντάχθηκε στην ευρωπαϊκή σκηνή. Πρόκειται για μια έρευνα που συγκεντρώνει νέα στοιχεία και μαρτυρίες από ελληνικά και βρετανικά αρχεία.
Ακολουθεί η τρίτη ενότητα στην οποία εξετάζεται η διακυβέρνηση του κράτους και η θέση του ηγέτη σε διάφορους ζωτικούς τομείς, μεταξύ των οποίων είναι και οι σχέσεις Κράτους – Στρατού (Θ. Βερέμης), εκσυγχρονισμός της Παιδείας (Α. Δημαράς), σχέσεις Κράτους – Εκκλησίας (Ανδρέας Νανάκης, Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου και Βιάνου και καθηγητής Θρησκευτικής Ιστορίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης) κ.ά. Το τελευταίο, τέταρτο μέρος του βιβλίου, είναι αφιερωμένο στα πνευματικά ενδιαφέροντα του πολιτικού, δηλαδή στον διανοούμενο Βενιζέλο όταν βρέθηκε «εκτός της πολιτικής σκηνής». Αρκεί να δει κανείς τη βιβλιοθήκη του, σημειώνει ο κ. Κιτρομηλίδης, με τους τόμους της πολιτικής και διπλωματικής ιστορίας των τελευταίων αιώνων, τους τόμους των αρχαίων συγγραφέων, ή τα βιβλία που καλύπτουν τη λογοτεχνία του 20ού αιώνα, για να κατανοήσει το εύρος των ενδιαφερόντων του.
Η ξεχωριστή σημασία της έκδοσης, η οποία καλύπτει το κενό που υπήρχε στην αγγλική βιβλιογραφία για τον Βενιζέλο, είναι ότι δίπλα στα κείμενα του κατεστημένου των ιστορικών παρατίθενται και οι εργασίες της νεότερης γενιάς μελετητών του έλληνα πολιτικού και ταυτόχρονα εξετάζεται και ο ρόλος του στο ευρωπαϊκό πολιτικό γίγνεσθαι των αρχών του 20ού αιώνα. Πρόκειται με λίγα λόγια, όπως σημειώνει ο Mark Mazower, για ένα βιβλίο ανεκτίμητο όχι μόνο για τους ιστορικούς της νεότερης Ελλάδας και των Βαλκανίων, αλλά επίσης και για τη διπλωματία και τη διεθνή πολιτική γενικότερα.
