«Θιβέτ» στα σανσκριτικά σημαίνει ουρανός. Στο κράτος αυτό, που έχει έκταση ίση με τη Γαλλία και βρίσκεται σε υψόμετρο 5.000 μέτρων, κατοικούν γύρω στα δύο εκατομμύρια ψυχές. Οι Θιβετιανοί πιστεύουν ακόμη και σήμερα ότι είναι απευθείας απόγονοι του Βούδα και μιας μυθικής δράκαινας. Πνευματικός ηγέτης τους, 14ος κατά σειρά, ο σημερινός Δαλάι Λάμα, γεννημένος σε αγροτική οικογένεια το 1935 και τιμηθείς το 1989 με το Νομπέλ Ειρήνης. Το Θιβέτ, παρά το γεγονός ότι συμπιέζεται από δύο μεγάλες δυνάμεις με ιστορική μνήμη και πολιτισμό αιώνων, κατόρθωσε να διατηρήσει την πολιτιστική αυτονομία του και όχι μόνο. Διεκδίκησε πολλές φορές την ανεξαρτησία του, αλλά όλες πνίγηκαν στο αίμα. Σήμερα, με αφορμή τους Ολυμπιακούς στο Πεκίνο, ήλθε ξανά στο διεθνές προσκήνιο. Μένει να δούμε αν η Δύση και αυτή τη φορά θα το αντιμετωπίσει με την ίδια υποκριτική ευαισθησία που έδειξε στο παρελθόν…


Πενήντα παρά ένα χρόνια πριν, τον Μάρτιο του 1959, σημειώθηκε η πιο αιματηρή εξέγερση στο Θιβέτ. Είχε προηγηθεί η κινεζική κυριαρχία στην περιοχή όταν το 1950 ο Λαϊκός Στρατός της Κίνας εισέβαλε στο Ανατολικό Θιβέτ βγάζοντας το από τη μακρά περίοδο απομόνωσης που είχε επιλέξει μετά την αποχώρηση των Βρετανών, οι οποίοι το είχαν μετατρέψει σε βρετανικό προτεκτοράτο. Από το 1913 μάλιστα ως το 1935 δεν επιτρεπόταν στους Κινέζους καμία παρουσία με οιαδήποτε μορφή στην περιοχή, παρ’ όλο που τη θεωρούσαν δική τους μετά την αποχώρηση των Βρετανών. Η είσοδος στην πρώτη κινεζική αποστολή επετράπη το 1935, όταν κινέζοι αξιωματούχοι κατέφθασαν στη Λάσα με πρόσχημα την έκφραση συλλυπητηρίων για τον θάνατο του 13ου, προκατόχου του σημερινού, Δαλάι Λάμα. Η παραμονή τους εκεί για την έναρξη διαπραγματεύσεων που θα απέβλεπαν στον διακανονισμό επιστροφής του Θιβέτ στην κινεζική κυριαρχία θορύβησε τους Βρετανούς που έστειλαν και αυτοί μικρή προσωρινή αποστολή υπό τον Σερ Μπάζιλ Γκουλντ.


Στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου το Θιβέτ διατήρησε την ουδετερότητά του παρά τις πιέσεις της Κίνας και των συμμάχων της να δεχθεί να χρησιμοποιηθεί η χώρα ως οδός ανεφοδιασμού. Το 1949, μετά την επικράτηση των κομμουνιστών στην Κίνα, οι Θιβετιανοί απέλασαν την κινεζική αποστολή. Οι Κινέζοι όμως επέστρεψαν έναν χρόνο μετά και διά των όπλων κατέλυσαν οριστικά το καθεστώς ιδιότυπης ανεξαρτησίας του Θιβέτ. Ο εκβιομηχανισμός και η απομύζηση του εθνικού του πλούτου που συσσωρευόταν στα χέρια της κομμουνιστικής ηγεσίας του Πεκίνου οδήγησαν στην πρώτη λαϊκή εξέγερση των φιλήσυχων εκ φύσεως Θιβετιανών. Ο Δαλάι Λάμα και οι περισσότεροι υπουργοί και ακόλουθοί του διέφυγαν στην Ινδία την 1η Απριλίου του 1959 περνώντας μέσα από τα δύσβατα Ιμαλάια. Υστερα από πολλών ημερών μάχες και αιματοχυσία η εξέγερση καταπνίγηκε άγρια και η θιβετιανή κυβέρνηση αντικαταστάθηκε από στρατιωτική δικτατορία. Στο μεταξύ επιδεινώθηκαν, μεσούντος του Ψυχρού Πολέμου, και οι σχέσεις της Κίνας με την Ινδία που είχε προσφέρει άσυλο στον Δαλάι Λάμα. Το 1962 κινεζικές δυνάμεις εισέβαλαν στο Βορειοανατολικό Ασάμ, παραμεθόρια περιοχή της Ινδίας με την Κίνα.


Στην αλληλογραφία αυτής της περιόδου θα σταθούμε σήμερα, και συγκεκριμένα στο τι μετέδιδε με ιδιαίτερα μακροσκελείς αναφορές του ο έλληνας πρέσβης στο Νέο Δελχί, Ν. Χατζηβασιλείου.


Πρώτη πολυσέλιδη πυκνογραμμένη αναφορά επί των γεγονότων απευθύνει στο ΥΠΕΞ ο οξυδερκής διπλωμάτης στις 31 Μαρτίου 1959 (ΑΠ 773) με αφορμή το ξέσπασμα της λαϊκής κατακραυγής του «ευσεβούς», όπως τον αποκαλούσε, θιβετιανού λαού. Αιτία, η βαριά φορολογία που επέβαλε η κινεζική ηγεσία, ο ταχύτατος εποικισμός της περιοχής με υποχρεωτική μετακίνηση πληθυσμών από απομακρυσμένες περιοχές της Κίνας, η επιβολή του μέτρου της καταναγκαστικής εργασίας κ.ά. Στην αρχή επαναστάτησαν οι Khampas, ένα θιβετιανό φύλο που ζούσε εκτός του κυρίως Θιβέτ. «Την 8ην Μαρτίου» έγραφε ο Χατζηβασιλείου «ο Κινέζος Στρατιωτικός Διοικητής προσεκάλεσεν παρ’ αυτώ διά την 10ην τον Δαλάι Λάμα, ορίσας ότι ούτος δεν θα έδει να συνοδεύηται υπό προσωπικής αυτού φρουράς. Η ενέργεια αύτη απεδόθη εις την πρόθεσιν των Κινέζων να συλλάβουν τον Δαλάι Λάμα, ον υπωπτεύοντο ότι υπέθαλπε το κίνημα των Khampas κρύπτων εις το παλάτιόν του και καταζητουμένους ηγέτας αυτών. Η είδησις της τοιαύτης προσκλήσεως του Δαλάι Λάμα διαδοθείσα ανήψεν αλλόφρονα ανησυχίαν παρά τω λαώ, μεγάλη δε διαδήλωσις σχηματισθείσα αυθορμήτως ώδευσεν προς το θερινόν ανάκτορον του Δαλάι, 3 χλμ. εκτός της Λάσσα, όπου απήτησεν εν μέσω αντικινεζικών συνθημάτων όπως ο θείος βασιλεύς μη κινηθή εκείθεν. Ο Δαλάι Λάμα εμφανισθείς ενώπιον του πλήθους υπεσχέθη να μη μεταβή. Την επομένη εσημειώθη νέα διαδήλωσις γυναικών, αυτήν την φοράν κρατουσών μαύρας σημαίας και κραυγαζουσών κατά των Κινέζων, ας καθησύχασε και πάλιν ο Δαλάι Λάμα». Στο μεταξύ η είδηση «ότι κινεζικά στρατεύματα ανεπτύσσοντο πέριξ της πρωτευούσης προεκάλεσεν νέαν αναταραχήν» έγραφε ο ίδιος.


Τα γεγονότα που ακολούθησαν ήταν ραγδαία. Η Μεγάλη Εθνοσυνέλευσις του Θιβέτ κατήγγειλε τη σινοθιβετιανή Συνθήκη του 1951 και κήρυξε την ανεξαρτησία της χώρας. Ο λαός προσέφυγε στα όπλα αλλά ο κινεζικός στρατός υπερίσχυσε σε δύναμη. «Κατώρθωσαν οι Κινέζοι να επιβληθούν ευχερώς εν Λάσσα» έγραφε ο Χατζηβασιλείου, «αφού όμως εχρησιμοποίησαν πυροβολικόν κατά ανακτόρων, μονών και ναών, μη φεισθέντες ανεκτιμήτων κειμηλίων». Και παρακάτω: «Γεγονός υψίστης πάντως σημασίας διά τον αγώνα υπήρξεν η πραγματοποίησις της διαφυγής του Δαλάι Λάμα… Κατά τας υπαρχούσας πληροφορίας, ο διαφυγών θρησκευτικός και πολιτικός άρχων του Θιβέτ κατευθύνεται προς Νότον, ήτοι προς ινδικόν Ασσάμ» (όπ.π.).


Οπως επεσήμαινε όμως ο έλληνας πρέσβης από το Ν. Δελχί τα «εκεί συμβαίνοντα είναι πρωταρχικής σημασίας διά την Ινδίαν και δη εξ επόψεως ασφαλείας» καθώς διά της καταργήσεως μιας σειράς προτεκτοράτων που είχε ιδρύσει η αποικιακή πολιτική της Μ. Βρετανίας προς Βορράν απέμενε ενδιαμέσως μεταξύ εκείνης (της Ινδίας) και της Κίνας μόνο το Θιβέτ. «Εάν το Πεκίνον συντρίβον την εξέγερσιν μετέβαλλε το Θιβέτ εις στρατιωτικήν του βάσιν, η Ινδία διά πρώτην φοράν εις την ιστορίαν θα απέκτα σύνορα, κυρίως ειπείν προς Βορράν, τα οποία φυσικά θα της επέβαλλον στρατιωτικάς φροντίδας». Χαρακτήριζε δε ως «πικράν ειρωνείαν ότι η Ινδία είναι το πρώτον θύμα της παραβιάσεως των αρχών μιας πολιτικής (της Panch Sheele) που διεκήρυξεν ο Νεχρού, ης σήμερον πολλαί υψούνται φωναί αξιούσαι την αναθεώρησιν».


Στις 2 Απριλίου ο Χατζηβασιλείου θα απευθύνει νέα επτασέλιδη έκθεση με εκτενή αναφορά στην εμφάνιση και στις δηλώσεις Νεχρού ενώπιον έκτακτης συνεδρίασης του ινδικού κοινοβουλίου που είχε προκαλέσει η «ινδική συγκίνησις έναντι των γεγονότων». Την τραγικότητα των στιγμών για την παγκόσμια ειρήνη επεσήμαινε, προειδοποιώντας ως εξής στην τελευταία παράγραφο: «Το ενδεχόμενον να αφεθούν δύο χώραι εν τη περιοχή ταύτη να κανονίσουν βία τας διαφοράς των μόναι χωρίς επέκτασιν του πολέμου τούτου εις παγκόσμιαν κλίμακα δεν πρέπει να θεωρήται του λοιπόν αδύνατον» (ΑΠ 774).


Στις 8 Απριλίου, με νέα, οκτασέλιδη αυτή τη φορά, έκθεση ο Χατζηβασιλείου μεταξύ πολλών άλλων αναφέρεται στην περιπετειώδη προσπάθεια διαφυγής του Δαλάι Λάμα που θεωρούνταν αγνοούμενος ήδη από τις 6 Μαρτίου, όταν «καίτοι εφρουρείτο αγρίως υπό των Κινέζων» απέδρασε «κινούμενος εις δυσκολώτατον έδαφος επί δύο σχεδόν εβδομάδας έχων συνεχώς τον φόβον των εξελθόντων εις καταδίωξίν του κινεζικών στρατευμάτων». Προσέθετε δε ότι «εάν κατώρθωσεν να πραγματοποιήση τον άθλον αυτόν, τούτο οφείλεται εις τας παντοίας θυσίας των επαναστατών να φυγαδεύσουν τον θείον αυτόν Βασιλέα». Πάντως, σύμφωνα με ασφαλείς πληροφορίες που του μετέδιδε ο πολωνός πρέσβης στην ινδική πρωτεύουσα, ο κινέζος αντιπρόσωπος στη Βαρσοβία διαβεβαίωνε ότι το Πεκίνο εγνώριζε όχι μόνο την ημέρα αλλά και την ώρα που ο Δαλάι Λάμα διάβαινε τα ινδοσινικά σύνορα. Κατά μία εκδοχή «οι Κινέζοι είχον σπάσει τους ινδικούς κρυπτογραφικούς κώδικας». Κατά μία άλλη οι Κινέζοι «προετίμησαν να τον αφήσουν να διαφύγη θεωρούντες αυτόν ακινδυνότερον εν εξορία… αντελήφθησαν δε ιδίοις όμμασιν την διάβασιν των συνόρων από αεροπλάνα των με τα οποία παρηκολούθουν την πορείαν της φευγούσης (sic) ομάδος του Δαλάι Λάμα». Και συμπλήρωνε ο Χατζηβασιλείου: «Την άποψιν ταύτην επεκύρου η απάντησις ην έλαβεν ο πρέσβης της Πολωνίας από τον εδώ πρέσβυν της Κίνας όταν τον ηρώτησεν εάν είναι πράγματι αληθής η είδησις: Ναι! Επί τέλους, διέφυγε!» (ΑΠ 826).


Η ανακάλυψη κοιτασμάτων ουρανίου από την Κίνα στο υπέδαφος του Θιβέτ, κατά τον έλληνα πρέσβη (ΑΠ 773), δεν θα άφηνε πλην άλλων να μειωθεί ποσώς ποτέ το ενδιαφέρον της Κίνας για «τη στέγη τ’ ουρανού» που είχε στα πόδια της…




Η κυρία Φωτεινή Τομαή είναι προϊσταμένη της Υπηρεσίας Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου του υπουργείου Εξωτερικών.