Η ανάθεση στον Χίτλερ της καγκελαρίας από τον γηραιό στρατάρχη και πρόεδρο της χώρας Χίντενμπουργκ χάρη και στην επιμονή του γιου του Οσκαρ, που είχε γίνει ένας από τους στενούς φίλους του Χίτλερ, δεν ήταν παρά μόνο η αρχή. Ο ίδιος γνώριζε πολύ καλά ότι για να εδραιώσει την εξουσία του και κυρίως την ισχύ του στις μάζες, που ήξερε να μαγνητίζει με τη ρητορεία του, χρειαζόταν να στηριχθεί κυρίως στον στρατό και στους μεγαλοβιομήχανους της Γερμανίας. Δεν ήταν τυχαίες οι σχέσεις του με τον Krupp της γνωστής αυτοκινητοβιομηχανίας που τον στήριζε οικονομικά, όπως και ότι την τελευταία προεκλογική και πιο βαρυσήμαντη ομιλία του την έκανε στις 10 Νοεμβρίου, 2 το μεσημέρι, στο εργοστάσιο της Siemens! Περί «εντυπωσιακής σκηνοθεσίας και διατυπώσεως των εννοιών ούτως ώστε να γίνωνται αύται ευκόλως καταληπταί υπό της εργατικής τάξεως» έκανε λόγο ο Ραγκαβής από το Βερολίνο (ΑΠ 3370, 13 Νοεμβρίου 1933) προσθέτοντας ότι «ο εκ του λαού προερχόμενος αρχικαγκελάριος με την απέριττον φαιάν στολήν του απηύθυνε την τελευταίαν του προεκλογικήν προσλαλιάν περιστοιχιζόμενος από εργάτας εκ του θαλάμου των κινητήρων του εργοστασίου Siemens-Schuckert!» (όπ.π.). Τον μεγαλοβιομήχανο Krupp μάλιστα, όπως και άλλους εκπροσώπους του κεφαλαίου, που τόσο χρειαζόταν ο Χίτλερ για την πολεμική προπαρασκευή του στρατού του, είχε τοποθετήσει σε ψηφοδέλτιο του «νασιοναλσοσιαλιστικού κόμματος, του μόνου που κατήρχετο εις τας εκλογάς» δεδομένου ότι από τον Ιούλιο είχε ήδη φροντίσει για τη διάλυση του κόμματος του καθολικού Κέντρου (επιτετραμμένος Ε.Δ. Πανάς από Βερολίνο, ΑΠ 1862, 6 Ιουλίου 1933).


Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Μετά την ανάθεση σε αυτόν της καγκελαρίας και την προκήρυξη των εκλογών της 5ης Μαρτίου ο Χίτλερ κατάλαβε ότι έπρεπε να σταματήσει να στηρίζεται μόνο στον στρατό και ότι έπρεπε να ρίξει το βάρος του στο να κερδίσει τη συμπάθεια και την εμπιστοσύνη της εργατικής τάξης που υπέφερε από ανεργία και μεγάλο μέρος της ζούσε σε συνθήκες εξαθλίωσης. Αναθέτοντας τα της οικονομίας στον έμπιστό του W. Funk πήρε σειρά μέτρων και δημιούργησε τα τάγματα υποχρεωτικής εργασίας, κρατώντας ένα μέρος του μισθού τους για το ταμείο ανέργων, οι οποίοι σιγά σιγά έμπαιναν κι αυτοί στην παραγωγή. Τότε μάλιστα κυκλοφόρησε και το «εργατικό διαβατήριο», οι κάτοχοι του οποίου απολάμβαναν ειδικά προνόμια (ΑΠ 1116, Ι. Πολίτης από Βερολίνο, 5 Μαΐου 1933). Στις 11 Ιουλίου ο υπουργός Εσωτερικών Φρικ απηύθυνε εγκύκλιο στις κυβερνήσεις των ομοσπονδιακών κρατιδίων με την οποία «κήρυττε δι’ επισήμου πράξεως την λήξιν της επαναστάσεως» (Πανάς από Βερολίνο, ΑΠ 1921, 12 Ιουλίου 1933). Στην εγκύκλιο γινόταν μνεία «περί μεγίστων κινδύνων εν περιπτώσει συνεχίσεως της επαναστατικής περιόδου ή εκδηλώσεως δευτέρας επαναστάσεως. Ο λέγων τοιαύτα δέον να γνωρίζη σαφώς ότι κατ’ αυτόν τον τρόπον τίθεται αντιμέτωπος του αρχηγού. Επομένως θέλει υποστή τας συνεπείας της στάσεώς του» (σημειωτέον ότι ο αριθμός των προληπτικώς υπό κράτησιν γερμανών πολιτών, σύμφωνα με τον Πανά, ανήρχετο σε 18.000, όπ.π.). Η εγκύκλιος μιλούσε ανοιχτά για τιμωρία οιουδήποτε έσπερνε «ατμόσφαιραν ανησυχίας διά την γερμανικήν οικονομίαν».


Τον Μάρτιο, αμέσως μετά τις εκλογές, που ανέδειξαν ως ισχυρότερο κόμμα το Εθνικοσοσιαλιστικό με ποσοστό 44% (ΑΠ 600, Ι. Πολίτης από Βερολίνο, 19 Μαρτίου 1933), αρχίζουν οι πρώτοι συστηματικοί διωγμοί κατά των εβραίων, οι οποίοι διαγράφονται από τους εργατικούς συλλόγους και τα σωματεία στα οποία ανήκαν, όπως και από τα διοικητικά συμβούλια των εταιρειών (Ι. Πολίτης, ΑΠ 679, 17 Μαρτίου 1933). Στο εξωτερικό, κυρίως στη Μ. Βρετανία και στη Γαλλία όπου κατέφυγαν οι εβραίοι της Γερμανίας, δημιουργείται σάλος. Παρά τις ψευδείς και καθησυχαστικές δηλώσεις του Χίτλερ σε βρετανούς δημοσιογράφους, η 1η Απριλίου ορίστηκε «ως ημέρα ενάρξεως και επισήμως του οικονομικού διωγμού» των εβραίων (Ι. Πολίτης, ΑΠ 863, 7 Απριλίου 1933). Αν δεν κόπαζε το αντιγερμανικό κύμα στο εξωτερικό για το οποίο ευθύνονταν, σύμφωνα με τον Χίτλερ, οι εβραίοι, νέοι διωγμοί επρόκειτο να ακολουθήσουν, σύμφωνα με το ίδιο έγγραφο, την 5η Απριλίου. Ο ίδιος διπλωμάτης εξάλλου, μιλώντας για «κακοποίησιν του γοήτρου» της Γερμανίας στο εξωτερικό, έβλεπε μακρύτερα όταν, αναφερόμενος στα εσωτερικά της χώρας, συγκρατούσε ότι «εις την ψυχήν του γερμανικού λαού ερρίφθη το επικίνδυνον μικρόβιον του φυλετικού πάθους» (όπ.π.). Από τους 1.400 εβραίους δικηγόρους του Βερολίνου, ενδεικτικά και μόνο αναφερόταν στο ανωτέρω έγγραφο του Ι. Πολίτη, επετράπη μόνο σε 35 να εξακολουθήσουν να δικηγορούν, ενώ «απεμακρύνθησαν δι’ επιταγής προφορικώς διαβιβαζομένης οι ισραηλίται ιατροί εκ πάσης φύσεως κλινικών και εκ των φιλανθρωπικών και κοινωνικών καταστημάτων». Το ίδιο συνέβη και με δημοσιογράφους μεγάλων εφημερίδων. «Εχομεν ήδη αιτήσεις ασυλίας διά την περίπτωσιν εκτραχύνσεως των πραγμάτων» μετέδιδε ο Ι. Πολίτης προσθέτοντας ότι «καθημεριναί σημειούνται αυτοκτονίαι». Ενα από τα θύματα της πολιτικής εκπατρισμού ήταν και ο διάσημος φυσικομαθηματικός Αϊνστάιν, που αυτοεξόριστος στο Παρίσι υπήρξε η αφορμή για την ίδρυση, με κατεπείγον νομοσχέδιο της γαλλικής Βουλής, έδρας Φυσικομαθηματικών στο College de France (ΑΠ 1095, πρεσβευτής Ν. Πολίτης από Παρίσι, 13 Απριλίου 1933).


Η πρόβλεψη του ιδίου εξέχοντος διπλωμάτη, που σε λίγους μήνες θα ηγείτο της εθνικής αντιπροσωπείας στη Διάσκεψη της Γενεύης, προς τον υπουργό Δ. Μάξιμο ότι «σοβαρός λόγος περί κινδύνου πολέμου μπορεί να γίνει μόνον αφ’ ης στιγμής η Γερμανία καθ’ οιονδήποτε τρόπον θα έχη αρκούντως προχωρήσει εις την οδόν των εξοπλισμών» (ΑΠ 1010, 25 Απριλίου 1933) θα επιβεβαιωθεί σε λίγα χρόνια. Στο μεταξύ ο Χίτλερ το θέρος του 1933 θα προχωρήσει σε ίδρυση υπό τον Ρεμ των Ταγμάτων Επιθέσεως (SA), οργάνωση στρατιωτικής εκπαίδευσης της νεολαίας, ναυτικά γυμνάσια στο Κίελο, ίδρυση ραδιοφωνικού σταθμού που κατά τον Γκέμπελς ήταν η «όγδοη δύναμη», στρατιωτικές παρελάσεις μέσα στον μήνα Αύγουστο προς επίδειξη ισχύος, αεροναυπήγηση των πρώτων «ιδιωτικών» δήθεν αεροπλάνων από τη Siemens – Krupp και τέλος υπογραφή του περίφημου Κονκορδάτου με την Αγία Εδρα παρά τις αυστηρές προειδοποιήσεις της Μ. Βρετανίας. Οι εκλογές και το δημοψήφισμα του Νοεμβρίου (είχαν προβλεφθεί βαρύτατες ποινές σε περίπτωση αποχής και όσοι ψήφιζαν αγόραζαν υποχρεωτικά μετάλλιο με τη λέξη «ναι») δεν ήταν παρά το επιστέγασμα των προσπαθειών του δικτάτορα να εδραιωθεί για τα καλά στην εξουσία του.


Ο «εμπνευσμένος ταγός» και η «νοσούσα Ευρώπη»


Στον αναγνώστη των εγγράφων της περιόδου εντύπωση προκαλεί η μεγάλη διαφορά απόψεων ελλήνων πρέσβεων που την ίδια εποχή από διαφορετικές πρωτεύουσες της Ευρώπης, όπως και ο προκάτοχος του Α. Ρίζου-Ραγκαβή στο Βερολίνο, Ι. Πολίτης, αρκετούς μήνες νωρίτερα, μετέδιδαν στην ηγεσία του ελληνικού ΥΠΕΞ. Ετσι ενώ όλοι μετέφεραν ένα βαθύ κλίμα ανησυχίας που διέτρεχε τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, αλλά και την ίδια την κοινωνία των χωρών διαπίστευσής τους, ο Ραγκαβής όχι μόνο διατύπωνε εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις, αλλά δεν έκρυβε και τον θαυμασμό του για το «θαύμα Χίτλερ» (ΑΠ 2911). Αν απουσίαζε το δεύτερο στοιχείο, ο θαυμασμός στο χιτλερικό καθεστώς, θα μπορούσε κανείς να αποδώσει τη συγκεκριμένη στάση του έλληνα διπλωμάτη σε έλλειψη εμπειρίας κατά το στάδιο προσαρμογής του στη νέα θέση. Ηταν όμως έτσι; Ας κρίνει κανείς από τα παρακάτω. Τον ίδιο μήνα που ο διαπρεπής Κακλαμάνος από το Λονδίνο έγραφε «τα έκτροπα της εσωτερικής πολιτικής της Γερμανίας, κυμαινόμενα μεταξύ του τραγικού και του γελοίου… φέρουν ολίγον κατ’ ολίγαν την Ευρώπην ολόκληρον αντιμέτωπον της Γερμανίας» (ΑΠ 2258/ΣΤ/33, 24 Αυγούστου 1933), ομοίως και ο Α. Μεταξάς από Ρώμη και ο Δ. Τζιρακόπουλος από Βιέννη, ο ίδιος με τα καταιγιστικά του τηλεγραφήματα ζητούσε την άδεια να παραστεί στο χιτλερικό συνέδριο της Νυρεμβέργης αρχές Σεπτεμβρίου, τη στιγμή που όλοι οι πρέσβεις των Μεγάλων Δυνάμεων και των ΗΠΑ επινοούσαν κάθε είδους αφορμή για να απουσιάζουν… συμπτωματικώς από το Βερολίνο! Το μοναδικό εμπόδιο που παρουσιαζόταν για τον Ραγκαβή, το γεγονός ότι δεν είχε επιδώσει τα διαπιστευτήριά του στον πρόεδρο Χίντενμπουργκ που απουσίαζε σε παρατεταμένες διακοπές λόγω επισκευών του προεδρικού μεγάρου, αντί να το χρησιμοποιήσει και επωφεληθεί φρόντισε να το εξουδετερώσει δίνοντας όπως όπως διαπιστευτήρια την πρώτη κιόλας ημέρα επανόδου του γερμανού προέδρου στο Βερολίνο! Ποιοι παρέστησαν πλην του ιδίου; Οι πρέσβεις της Ιταλίας, της Βουλγαρίας, της Ουγγαρίας και των σκανδιναβικών κρατών. Χαρακτηριστική απουσία πλην άλλων; Αυτή του Νούντσιου! Επιπλέον, έμπλεως θαυμασμού για την ελληνομάθεια του Χίτλερ, θα αφιερώσει μεγάλο χώρο της σχετικής του έκθεσης περί αναφοράς του Χίτλερ στο «ελληνικό δαιμόνιο» μεταφέροντας επί λέξει: «Ο Ελλην ηδέποτε εδημιούργησε με γνώρισμα διεθνές αλλά με γνώρισμα ελληνικόν». Και περαιτέρω: «Ουχί πας τις Ελλην ηδύνατο να κτίση τον Παρθενώνα. Αλλ’ ότε εις Ελλην εδημιούργησε το αριστούργημα εκείνο, πάντες έγνον ότι επρόκειτο περί της επιβλητικωτάτης καθ’ ο ωραιοτάτης εκδηλώσεως του ελληνικού πνεύματος και της ελληνικής ψυχής» (ΑΠ 2417, 9 Σεπτεμβρίου 1933). Και σαν να μην έφτανε αυτό, στις 27 Σεπτεμβρίου του ιδίου έτους θα αφιερώσει τρισέλιδη έκθεση (ΑΠ 2911) μετά την επίσκεψή του στον Χίτλερ που κατέληγε:


«Κατά το τέλος της ακροάσεως, βεβαιώσας με περί των φιλικών του αισθημάτων προς την Ελλάδα, ανέφερεν ότι γνωρίζει την Αρχαίαν Ελλάδα εκ των κλασσικών σπουδών του, θαυμάζει τα μνημεία της και τον πολιτισμόν της, πάντοτε δε διεπνέετο υπό του πόθου να γνωρίσει και την νέαν Ελλάδα και επισκεφθή τα μνημεία, ως την Ακαδημίαν κ.λπ. όσα οι σύγχρονοι Ελληνες έκτισαν…», αναγνωρίζοντας την «ειλικρίνεια» ως «προεξάρχον γνώρισμα του εμπνευσμένου ταγού εξήκοντα εκατομμυρίων ανθρώπων, προς ον στρέφονται, πού με φόβον, πού με ελπίδα, τα όμματα της νοσούσης Ευρώπης».


Η κυρία Φωτεινή Τομαή είναι προϊσταμένη της Υπηρεσίας Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου του υπουργείου Εξωτερικών.