Η ζωή, από την εμφάνισή της στον πλανήτη μας, 3,8 περίπου δισεκατομμύρια χρόνια πριν, πέρασε από μιαν αδυσώπητη πορεία για να επιβιώσει, να εξελιχθεί και να διασταλεί προσπαθώντας να κατακτήσει κάθε διαθέσιμο περιβάλλον. Οι δοκιμές άπειρες, το τίμημα της εξέλιξης πολλές φορές υπερβολικό – καθώς αφανίστηκε το 99% των ειδών που έχουν δημιουργηθεί ως σήμερα – αλλά και το αποτέλεσμα αναμφίβολα επιτυχές. Από το ετερότροφο πρωτοκύτταρο προχώρησε σε αυτότροφες μορφές μέσα από την κατάκτηση της φωτοσύνθεσης, έγινε στη συνέχεια ευκαρυωτικό – πιο σύνθετο δηλαδή και με περισσότερες δυνατότητες -, «ανακάλυψε» το φύλο και την πολυκυτταρικότητα κατακτώντας ποικίλες προσαρμοστικές συνήθειες που οδήγησαν σε νέα εξελικτικά άλματα, όπως η απελευθέρωσή της από το νερό με την ανάπτυξη του δέρματος, η εμφάνιση οστέινου σκελετού, πλακούντα και, βεβαίως, εγκεφάλου.
Αυτή η συναρπαστική πορεία της ζωής είναι σήμερα στη διάθεση του πιο εξελιγμένου εγκεφάλου, που ανήκει στον άνθρωπο, αυτού του μοναδικού είδους που αγωνίζεται για την κατάκτηση της πλήρους αυτογνωσίας του θυσιάζοντάς την ταυτόχρονα στον βωμό της σύγχυσης που πολλές φορές ο ίδιος προκαλεί, του Homo sapiens που επιχειρεί την απόλυτη ελευθερία του φυλακίζοντάς την την ίδια στιγμή στα καλούπια που ο ίδιος δημιουργεί. Μια ατέλειωτη διαδικασία με «επαναστάσεις» και «ανακωχές». Μια παραζάλη στις ταχύτατες εναλλαγές του τοπίου των ανακαλύψεων. Μια πρωτόγνωρη εμπειρία στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Το χάσμα και η ελευθερία
Αυτή η ιλιγγιώδης πορεία φαίνεται να υπερβαίνει και τον ίδιο τον «σχεδιαστή», τον εγκέφαλο του ανθρώπου, καθώς είναι προσαρμοσμένος να αποδίδει πολύ περισσότερο σε μια μεσοκλίμακα αδυνατώντας να «πράξει» το ίδιο στο επίπεδο της μικροκλίμακας και της μακροκλίμακας. Αυτό το χάσμα είναι που μπορεί να προκαλέσει την παγίδευση της ελευθερίας του. Γιατί μπορεί για αυτή την ελευθερία να έγιναν άπειροι πόλεμοι, να χάθηκαν εκατομμύρια ζωές. Οσο όμως πλησιάζουμε προς το σήμερα οι «μάχες» δίνονται, όλο και συχνότερα, σε άλλα πεδία, στα ερευνητικά εργαστήρια και στα κερδοσκοπικά κέντρα. Ο έλεγχος της ελευθερίας του ανθρώπου κινείται στις συντεταγμένες της πολιτικοοικονομικής διάστασης και της ερευνητικής εκμετάλλευσης. Γιατί το κάθε επιστημονικό επίτευγμα περνά συνήθως από το φίλτρο του κέρδους για να μετατραπεί σε μιαν εφαρμογή που αφήνει δυσανάλογα μικρά κέρδη για την κοινωνία, καθώς το χάσμα ανάμεσα στην επιστημονική και την κοινωνική πρόοδο μεγεθύνεται αντί να μικραίνει, όπως θα έπρεπε και όπως οι κοινωνίες απαιτούν.
Μέσα όμως σ’ αυτό το μεταβατικό και ρευστό τοπίο λάμπει η ελπίδα ότι ο άνθρωπος θα τιθασεύσει τον εαυτό του και θα χρησιμοποιήσει τη νέα γνώση για να ζεσταθεί και όχι να αυτοπυρποληθεί. Αυτή η ελπίδα ξεπηδά μέσα από τις άπειρες προσπάθειες ερευνητών και στοχαστών, διανοουμένων και απλών πολιτών που βλέπουν μιαν άλλη κοινωνία να αναδύεται τελικά και να υπερνικά κάθε «προκρούστεια» προσπάθεια.
Αυτή την αισιόδοξη νότα θέλει ο άνθρωπος να τραγουδήσει σήμερα και αυτό κάνει ήδη με την κατανόηση της δομής των γονιδίων του και την ελπίδα κατανόησης της λειτουργίας τους, με τη δημιουργία νέων «γενετικών» φαρμάκων που θα απαλύνουν τον πόνο του, με τις προόδους στις μεταμοσχεύσεις, στην παράταση του προσδόκιμου ορίου ζωής και την καλύτερη ποιότητά της και πολλά άλλα· διαδικασίες επαναστατικές και ανάλογες με εκείνες που η φύση επετύγχανε καθώς οδηγούσε τη ζωή από το πρωτοκύτταρο στον Homo sapiens. Γιατί αυτός ο καταπληκτικός εγκέφαλος που γέννησε η φύση ενέχει και τη δυνατότητα της «αυτοπροστασίας» του, γι’ αυτό πρέπει να ‘μαστε αισιόδοξοι, αλλά και προσεκτικοί για να μην πληρώσουμε την πρόοδο πανάκριβα.
Η υγεία και η αυτογνωσία
Με αυτόν τον τρόπο η νέα γνώση από τη χαρτογράφηση του γονιδιώματος του ανθρώπου, αλλά και άλλων ειδών, θα είναι χρήσιμη για την υγεία του και την αυτογνωσία του. Το ίδιο και από την προσπάθεια δημιουργίας π.χ. διαγονιδιακών οργανισμών, που θα φέρουν δηλαδή και ξένα γονίδια, για την παραγωγή φαρμάκων κ.ά. Σε κάθε περίπτωση η υπέρβαση των εσκαμμένων, η παραβίαση δηλαδή των δυνατοτήτων της φύσης, είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη, όπως λ.χ. η αναπαραγωγική κλωνοποίηση, η δημιουργία παιδιών κατά παραγγελίαν, η αλλαγή της γενετικής ταυτότητας ενός οργανισμού κ.ά.
Ο χρόνος που πέρασε μας βομβάρδισε με αμέτρητους επιστημονοτεχνολογικούς νεωτερισμούς και ταυτόχρονα μας κατέκλυσε από ελπίδα αλλά και αμφισβήτηση, από υπερηφάνεια αλλά και από φόβο. Από τα επιστημονικά περιοδικά ως την εκλαϊκευμένη εκδοχή των επιτευγμάτων, χώρεσαν όλοι, ειδικοί και μη ειδικοί, και έγιναν μύστες της νέας κοσμογονίας. Το κάθε πρόβλημα, από τον πόνο ως το γέλιο, από τη δομή ως τη λειτουργία γονιδίων, κυττάρων, οργανισμών, από την πράξη ως τη φιλοσοφία, από το μέρος ως το όλον, προβάλλεται κάτω από το πρίσμα της νέας γνώσης.
Ετσι ερευνώνται διαδικασίες δημιουργίας οργάνων για μεταμόσχευση, εμπλουτίζεται η κατανόηση μοριακών μηχανισμών που ελέγχουν διάφορες λειτουργίες του σώματός μας, τίθενται τα θεμέλια για μια νέα οικολογική βιοτεχνολογία, για την παραγωγή συμβατής με το περιβάλλον βιοενέργειας, «παντρεύεται» ο Η/Υ με τη Γενετική και γεννιούνται προσομοιώσεις για την καλύτερη κατανόηση της ζωής, επιχειρείται η κατανόηση του μυστηρίου των μυστηρίων, δηλαδή της ζωής, με πρωτοποριακό τρόπο στο εργαστήριο αφαιρώντας και προσθέτοντας γονίδια σε έναν πολύ απλό μονοκύτταρο οργανισμό, το μυκόπλασμα τζενιτάλιουν, δημιουργείται ήδη τεχνητό δέρμα, εισβάλλουν στην «ψυχή» με την εδραίωση ενός νέου κλάδου της Μοριακής Ψυχιατρικής που βασίζεται στην κατανόηση και τον έλεγχο των γονιδίων και των μορίων που επηρεάζουν τον ψυχισμό, την προσωπικότητα, τον ίδιο τον εγκέφαλο και προσπαθούν να αποκρυπτογραφήσουν τη βιολογική λειτουργία του, δημιουργούν ήδη νέα εξατομικευμένα φάρμακα για μια νέα αποτελεσματική προσωπική ιατρική, νέους διαγονιδιακούς οργανισμούς που με περίσσια προσοχή μπορεί να συμβάλουν στη λύση του προβλήματος της πείνας, προχωρούν σε νέες τεχνολογίες όπως η νανοτεχνολογία και η νανοϊατρική, υποβοηθούν ακόμη περισσότερο την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, πλησιάζουν πιο πολύ στην κατανόηση των διαφορών των δύο φύλων και καταρρίπτουν τη ρατσιστική αντίληψη, αναβαθμίζουν τη βιοηθική και τη δεοντολογία, μαθαίνουν περισσότερα για τον μίτο της εξέλιξης, για τους απόμακρους πρωτόγονους συγγενείς μας, τιθασεύουν την αφιλόξενη γη για να την καλλιεργήσουν, αρχίζουν να ελέγχουν την τρύπα του όζοντος κ.ά.
Ο θρίαμβος και το μέλλον
Μέσα σ’ αυτό το εξελικτικό σκηνικό φαίνεται καθαρά η προοπτική νέων επιτυχιών του ανθρώπου που αλλάζουν γοργά τη ζωή του. Ενας θρίαμβος που χειροκροτείται ακατάπαυστα από τους «θεατές» καθώς βλέπουν να φιγουράρουν στον ορίζοντα ασύλληπτοι μέχρι σήμερα επιστημονικοί νεωτερισμοί, όπως η θεραπευτική κλωνοποίηση, η συνεχώς βελτιούμενη υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, η γονιδιακή θεραπεία, η καθυστέρηση της γήρανσης, ο έλεγχος γενικότερα της περιβαλλοντικής κακοδιαχείρισης, η καλύτερη κατανόηση του Σύμπαντος και της θέσης μας σ’ αυτό, η φιλοσοφική και βιολογική αυτογνωσία μας με τις δυνατότητές της και τις αδυναμίες της και στο τέλος η ευτυχία μας, η ελευθερία μας και η κοινωνική δικαιοσύνη που ξεκινούν μέσα από τις επιταχυνόμενες θεσμικές απαγορεύσεις των αρνητικών εφαρμογών της νέας γνώσης, όπως λ.χ. της αναπαραγωγικής κλωνοποίησης – που τελευταία διατυμπανίζεται από ορισμένους πειρατές της έρευνας οι οποίοι δυσφημούν την αξιοπρέπεια του ανθρώπου -, του ελέγχου του φύλου, του πατενταρίσματος των γονιδίων, του ελέγχου των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών και των νεοφανών προϊόντων τους κ.ά.
Φτάνει λοιπόν η ώρα του χειροκροτήματος. Το ταμείο των επιτυχιών γέμισε και φέτος. Η διαχείριση πιο ελπιδοφόρα καθώς οι εμπειρίες κατευθύνουν τη σωστή επένδυση του επιστημονικού πλούτου. Μπορούμε λοιπόν να ελπίζουμε σε λαμπρότερες μέρες για την ανθρωπότητα και να βιώνουμε με λιγότερο φόβο τη συναρπαστική εποχή μας. Το gene (το γονίδιο) βρίσκεται σε πιο προσεκτικά χέρια και το «τζίνι» θα κοιμάται αιώνια στο λυχνάρι για να μην ονειρεύεται ο άνθρωπος εφιάλτες παρά μόνο χαρές. Αλλωστε έχει μάθει να ξετυλίγει τον μίτο της εξέλιξης και της προόδου που η φύση τού έχει «εμπιστευθεί» με «συμβόλαιο ζωής ή θανάτου». Γιατί πολιτισμός είναι η ίδια η ζωή.
Ο κ. Σταμάτης Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής, πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών.
