Οι αναφορές του ανθρώπου στα ερπετά είναι πάντα άκρως υποτιμητικές. Ακόμη και η Βίβλος αποδίδει όλα τα κακά του ανθρώπου στον «όφι». H αναφορά στο «αβγό του φιδιού» παραπέμπει σε ύπουλες επεξεργασίες, σε πονηρές αντεκδικήσεις, σε λαθεμένες εκτιμήσεις της συμπεριφοράς φίλων και άλλων. Μια γενικώς αρνητική για τα ερπετά άποψη, που όμως γίνεται αποδεκτή αβίαστα και ενοχοποιεί άδικα έναν κρίκο της εξελικτικής ιεραρχίας ο οποίος έδεσε στέρεα τη ζωή με την αναβάθμισή της, απελευθερώνοντάς την από την ασφυκτική καταπίεση του νερού. Και τούτο διότι χωρίς τα ερπετά η ζωή ήταν καταδικασμένη να βρίσκεται εγκλωβισμένη μέσα στο νερό, στις θάλασσες και στις λίμνες, έξω από μια άλλη φύση που ίσως δεν θα γνώριζε ποτέ. Χωρίς την «επανάσταση» των ερπετών δεν θα υπήρχαν ωδικά πτηνά, δεν θα υπήρχαν όμορφα θηλαστικά, δεν θα υπήρχε το πιο καταπληκτικό και εξαίσιο δημιούργημα, ο άνθρωπος.
H ιστορία πέρασε από το κομβικό σημείο όπου τα αμφίβια, οι πρώτοι «δειλοί» εξερευνητές της στεριάς, βρήκαν «γόνιμο γενετικό και εξελικτικό έδαφος» και άρχισαν να δημιουργούν ποικίλους προσαρμοσμένους τύπους. Σε αυτό το πλούσιο στοκ των αμφιβίων εντάσσονται και οι λεγόμενοι ανθρακόσαυροι, που οδήγησαν το εξελικτικό ταξίδι της ζωής στην επόμενη βαθμίδα, στα ερπετά. Οι έντονες εξελικτικές διεργασίες που αναφέρουμε γίνονταν στο Λιθανθρακοφόρο (πριν από 345-310 εκατ. χρόνια) και οδήγησαν στην προέλευση των λαβυρινθοδόντων, που περιέχουν και τους πρωτόγονους ιχθυόστεγους.
Ο μεγάλος εξελικτικός νεωτερισμός που έφεραν τα ερπετά ήταν τα αβγά τους, που είχαν τη δυνατότητα να αναπτυχθούν έξω από το νερό, χαρακτηριστικό που έλειπε από τα αμφίβια, τα οποία μόνο παροδικά μπορούν να ζήσουν στη στεριά καθώς εξαρτώνται από το υγρό στοιχείο. Αλλος επίσης επαναστατικός νεωτερισμός των ερπετών ήταν το δέρμα που απέκτησαν και το οποίο εμποδίζει την ανεπιθύμητη εξάτμιση του νερού του οργανισμού.
Δύο λοιπόν κυρίαρχα χαρακτηριστικά των ερπετών, τα οποία κέρδισαν μέσα από τον αγώνα περί υπάρξεως, τους έδωσαν αρκετούς βαθμούς ελευθερίας ώστε να μην εξαρτώνται από το νερό σε κανένα οντογενετικό τους στάδιο, από το αβγό ως την πλήρη ανάπτυξή τους. Μια ολόκληρη ζωή έξω από το νερό, σε ένα παρθένο περιβάλλον, χωρίς έντονες ανταγωνιστικές πιέσεις στην αρχή, ήταν επόμενο να φέρει έναν άλλον γενετικό και εξελικτικό πλούτο. Μια νέα πρωτοφανής ευκαιρία προσέφερε στη ζωή τη δυνατότητα να ανιχνεύσει πάλι ποικίλους τρόπους για την εξέλιξή της.
Πέραν βεβαίως των προαναφερθέντων νεωτερισμών θα υπήρξαν και πολλοί άλλοι που σφυρηλάτησαν την καταλληλότητα των νέων ειδών προς τα νέα περιβάλλοντα. Ωστόσο τα λεπτομερή προσαρμοστικά μονοπάτια που οδήγησαν στα ερπετά δεν είναι γνωστά. Τα ερπετά είναι γνωστά από τις αρχές του Λιθανθρακοφόρου, όπως προαναφέραμε, και πολλά από τα πρώτα είδη των ερπετών ζούσαν κυρίως ή αποκλειστικά στο νερό. H έξοδος προς τη στεριά δεν έγινε απότομα, γεγονός που συμβαίνει συνήθως με τις εξελικτικές μεταμορφώσεις, καθώς παρεμβάλλονται βαθμιαία πολλές ενδιάμεσες μορφές ώσπου η φυσική επιλογή να δώσει στην καταλληλότερη το «διαβατήριο» να ταξιδέψει «σε άλλες χώρες», σε άλλους διαφορετικούς βιοτόπους τους οποίους θα κατακτήσει.
Αυτά λοιπόν τα πρώτα είδη ερπετών άρχισαν να διασπώνται από μια πρωτόγονη ερπετική γραμμή κάτω από την επιλογική πίεση δημιουργώντας άλλες διακριτές εξελικτικές γραμμές, στις οποίες συμπεριλαμβάνεται και ο πελυκόσαυρος, που εμφανίζεται στις αρχές του Λιθανθρακοφόρου. Ετσι η βαθμίδα των ερπετών άρχισε να εμπλουτίζεται σε είδη και πληθυσμούς που ανταγωνίζονταν τα αμφίβια, τα οποία με τη σειρά τους άρχισαν να χάνουν μέρος του ζωτικού τους χώρου, και κάτω από αυτή την επιλογική πίεση μειώθηκε δραστικά η διάσπασή τους και η ποικιλοποίησή τους. Το αποτέλεσμα ήταν να αφανιστούν, προτού τελειώσει το Τριαδικό (πριν από 230-131 εκατ. χρόνια), πολλά taxa (είδη, οικογένειες κτλ.) των αμφιβίων που υπήρχαν και «βασίλευαν» στην προερπετική εποχή.
Στην εποχή του Περμίου (πριν από 280 εκατ. χρόνια) η μεγαλύτερη πανίδα (είδη ζώων) συντίθεται από πελυκόσαυρους και θεραψίδες, οι οποίες πιθανόν να είχαν αναπτύξει και συστήματα ομοιοθερμίας, εσωτερικής δηλαδή ρύθμισης της θερμοκρασίας του σώματός τους. Οι θεραψίδες θεωρούνται και οι πρώτοι «εξερευνητές» που βρήκαν τον δρόμο προς τα θηλαστικά. Κατά τη διάρκεια του Τριαδικού εμφανίζονται και οι δεινόσαυροι, πιθανόν από τον κλάδο που είχε δημιουργήσει και τους πελυκόσαυρους.
Οι δεινόσαυροι, οι οποίοι περιεβλήθησαν από ποικίλους μύθους και «πρωταγωνίστησαν» σε κινηματογραφικές ταινίες («Jurassic Park»), εμφανίστηκαν κατά το Τριαδικό, πριν από 215 εκατ. χρόνια, λίγα εκατομμύρια χρόνια πριν από την εμφάνιση των θηλαστικών, και αφανίστηκαν προς το τέλος του Κρητιδικού, πριν από 65 εκατ. χρόνια. Υπήρξαν, δηλαδή, και κυριάρχησαν στη Γη για 150 εκατ. χρόνια, σε μια περίοδο όπου εντάσσεται και το Ιουρασικό (πριν από 181-135 εκατ. χρόνια), που ενέπνευσε και τη σχετική ταινία. Οι δεινόσαυροι έχουν συνδεθεί με το τεράστιο μέγεθός τους και την αγριάδα που είχαν. H αλήθεια είναι ότι αντιπροσωπεύονταν από διάφορα μεγέθη και γενικά ήταν πολύ μεγάλοι. Υπήρξαν ορισμένα είδη δεινοσαύρων καθένας από τους οποίους ζύγιζε ως 50 τόνους και είχε μήκος 26 μέτρα. Υπήρχαν όμως και δεινόσαυροι στο μέγεθος μόνο ενός κόκορα.
Από το επαναστατικό λοιπόν αβγό του φιδιού προήλθαν «όφεις πονηροί», «όφεις δηλητηριώδεις», «δεινόσαυροι κτηνώδεις», «δράκοι μυθικοί», όλα καταδικασμένα, χωρίς ελαφρυντικά, στην αντίληψη του μέσου ανθρώπου που δεν γνωρίζει την εξελικτική ιστορία και την εξελικτική σημασία των ερπετών. Από αυτά τα ερπετά όμως προέκυψαν πιο εξελιγμένες μορφές που έφεραν τη σκυτάλη της εξέλιξης ακόμη πιο κοντά μας.
Γι’ αυτό ο εξελικτικός μαραθώνιος είναι ατελείωτος και οι νικητές πολλοί: όσα είδη επιτυγχάνουν να μετεξελιχθούν και να «δώσουν τη σκυτάλη» σε καλύτερα «χέρια», ως τα χέρια του ανθρώπου που τώρα αυτός την κρατά και την ανεμίζει. Αυτή τη «σκυτάλη» δεν πρέπει να τη χάσει. Αντιθέτως, πρέπει να τη μεταφέρει με επιτυχία από γενιά σε γενιά με τη σιγουριά του εξελιγμένου εγκεφάλου του, πάντα πιο ψηλά, πάντα πιο δυνατά, πάντα πιο αποτελεσματικά.
Ο κ. Σταμάτης N. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής, πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.
