H ευγενής άμιλλα διακρίνει συνήθως τους αθλητικούς και πνευματικούς αγώνες του ανθρώπου. Στον αγώνα όμως περί υπάρξεως που χαρακτηρίζει όλα τα άλλα είδη κύριο χαρακτηριστικό είναι ο ανελέητος ανταγωνισμός, που δυστυχώς εμφανίζεται και σε ορισμένες περιπτώσεις του πολιτισμένου κόσμου μας. Αυτός όμως ο σκληρός ανταγωνισμός είναι που οδήγησε το πρωτοκύτταρο ως τον άνθρωπο, μέσα από εκατόμβες θυμάτων και βιολογικών ειδών.
Τα περίπου δύο εκατομμύρια γνωστά είδη που φιλοξενεί σήμερα ο πλανήτης μας αντιπροσωπεύουν μόνο το 1% των ειδών που υπήρξαν. Τα υπόλοιπα είτε αποχώρησαν από τον «εξελικτικό αγώνα δρόμου» διότι δεν άντεξαν είτε «άλλαξαν αγώνισμα» και μετεξελίχθηκαν σε άλλα είδη που άντεχαν στις νέες ανταγωνιστικές συνθήκες. Και έτσι «τελειοποιούνταν» κάθε φορά και περισσότερο και απελευθερώνονταν από την καταπίεση της φύσης.
H διαδικασία αυτή, αν και επαναστατική ως φαινόμενο, ήταν εν πολλοίς βαθμιαία ως πρακτική· διαφορετικά, η λεπτή ισορροπία της αλυσίδας της ζωής θα κατέρρεε και μαζί της η ίδια η ζωή. Ετσι σήμερα ο καθένας μπορεί, π.χ., να διακρίνει ένα δέντρο από ένα ζώο και να τα κατατάξει αντίστοιχα στα λεγόμενα βασίλεια των φυτών ή των ζώων. H επιβλητική φάλαινα είναι αναμφίβολα ένα μεγάλο ζώο που πολλοί μη ειδικοί το θεωρούν ψάρι αν και είναι θηλαστικό. Το ζώο αυτό βλέπει, κινείται, αμύνεται και επιτίθεται. H «φαιδρά πορτοκαλέα» στέκεται ακίνητη και μας αγνοεί· μπορεί όμως να παρασκευάζει την τροφή της από απλές ανόργανες ουσίες με τη φωτοσύνθεση, ενώ η φάλαινα δεν μπορεί να το κάνει.
Οι διακρίσεις αυτές μεταξύ φυτών και ζώων στη βάση της συμπεριφοράς και της διατροφής δεν είναι αρκετές για να ξετυλιχθεί το κουβάρι της εξέλιξης, γι’ αυτό και άρχισαν να ατονούν. Και τούτο διότι υπάρχουν οργανισμοί, όπως τα λεγόμενα μαστιγοφόρα – μικροοργανισμοί οι οποίοι φέρουν μαστίγιο για να κινούνται -, που έχουν χαρακτηριστικά τόσο φυτών όσο και ζώων. H ευγλήνη (Euglena), λ.χ., έχει χαρακτηριστικά ζώου αλλά μπορεί να φωτοσυνθέτει, ενώ μπορεί να απορροφά τροφή και από το περιβάλλον της. Δεν είναι λοιπόν παράξενο που οι ζωολόγοι την κατατάσσουν στα Πρωτόζωα και οι βοτανικοί στα φύκη. H αλήθεια και εδώ δεν είναι ούτε μαύρη ούτε άσπρη· δεν υπάρχει απότομη και σαφής γραμμή οριοθέτησης η οποία ξεχώρισε τα ζώα από τα φυτά. Ο ζωντανός κόσμος δεν χωρίστηκε ξαφνικά σε δύο κόσμους, των ζώων και των φυτών, αλλά χαρακτηρίζεται από συνέχεια η οποία όταν διαβάζεται σωστά αποκαλύπτει τους μηχανισμούς και το μήνυμα της εξέλιξης.
Ο εξελικτικός αγώνας δρόμου που περιγράφουμε και σχολιάζουμε μας είχε φέρει σε πολλούς ενδιαφέροντες σταθμούς όπου συναντήσαμε το πρωτοκύτταρο, το προκαρυωτικό και ευκαρυωτικό κύτταρο, τους πολυκύτταρους οργανισμούς, τη φωτοσύνθεση, την προέλευση του φύλου κ.ά. Σήμερα θα σταθούμε σε άλλους εξελικτικούς μηχανισμούς με ιδιαίτερο επίσης ενδιαφέρον αφού κάθε φορά θα παρατηρούμε μια «τελειοποίηση», μιαν αναβάθμιση των ζωντανών οργανισμών που συναντάμε· μια πρόοδος εντυπωσιακή που κρύβει όμως μέσα της σκληρούς αγώνες. Τα Μετάζωα, λ.χ., στα οποία ανήκουν τα Αρθρόποδα και τα Σπονδυλωτά, ξεκίνησαν την πορεία τους στο νερό όπως και οι πρωτόγονοι ευκαρυωτικοί οργανισμοί. H ιστορία αυτή βέβαια γράφτηκε πολύ παλιά, στο Προκάμβριο, πάνω από 600 εκατομμύρια χρόνια πριν, στις θάλασσες, όπως προαναφέραμε, στις οποίες θα υπήρχαν πολλές οικολογικές ευκαιρίες.
Για το πώς έγινε η μεταπήδηση προς τη βαθμίδα των Μεταζώων δεν υπάρχει πληροφόρηση από το αρχείο των απολιθωμάτων. Είναι όμως ένα θέμα που αντιμετωπίζεται στο γενικότερο πλαίσιο της προσαρμοστικής επιλογικής διαδικασίας. Ετσι, μια θεωρία παλιά αλλά ισχυρή που προσεγγίζει το θέμα αναλογικά είναι η υπόθεση Haeckel, σύμφωνα με την οποία στην αρχή θα υπήρξε ένας πρώτος οργανισμός ο οποίος σχημάτιζε μιαν αποικία από όμοια κύτταρα, σφαιρική και κούφια από μέσα. Ενας τέτοιος οργανισμός θα έμοιαζε με έναν υπάρχοντα και σήμερα οργανισμό, το Volvox.
H δομή του εν λόγω υποθετικού οργανισμού μπορεί να παραλληλισθεί με το πρώιμο εμβρυϊκό στάδιο των Μεταζώων, το βλαστίδιο, και θεωρείται ότι είχε ένα μόνο στρώμα μαστιγοφόρων κυττάρων, κολυμβούσε προς τα εμπρός και σχημάτισε έναν άξονα μπροστά-πίσω. H κατάσταση αυτή οδήγησε στην πρώτη διαφοροποίηση, στον χωρισμό σωματικών και αναπαραγωγικών κυττάρων, όπως συμβαίνει και στο Volvox. Μια άλλη σημαντική διαφοροποίηση αφορά την προσαρμογή των οπισθίων κυττάρων που εξειδικεύθηκαν σε πεπτικές λειτουργίες, οι οποίες διαχωρίστηκαν από τις κινητικές, προσφέροντας σημαντικούς βαθμούς ελευθερίας στον οργανισμό, που είναι το συνεχές ζητούμενο της εξέλιξης.
Προχωρώντας στην ξενάγησή μας σ’ αυτόν τον σταθμό φανταζόμαστε αυτή τη σφαιρική αποικία όπως μια ξεφούσκωτη μπάλα, να πιέζεται από τη μια μεριά προς τα μέσα έτσι που να αγγίζει την άλλη μεριά και να σχηματίζει μια δίστρωμη συμμετρική δομή η οποία μοιάζει με μια κατηγορία ζώων, τα λεγόμενα Κοιλεντερικά. H μορφή αυτή παραλληλίζεται με ένα άλλο, πιο προχωρημένο εμβρυϊκό στάδιο των Μεταζώων, το γαστρίδιο. Από τους δίστρωμους προγονικούς οργανισμούς φαίνεται ότι εξελίχθηκαν πιο προχωρημένες μορφές που είχαν και τρίτο στρώμα, το μεσόδερμα, μεταξύ ενδοδέρματος και εξωδέρματος, αποκτώντας τη δυνατότητα δημιουργίας στη συνέχεια εσωτερικών οργάνων.
Εξελικτικό προϊόν αυτών των διαδικασιών φαίνεται πως είναι τα Πρωτοστόμια, στα οποία ανήκουν, λ.χ., τα Αρθρόποδα, και τα Δευτεροστόμια (το στόμα δημιουργείται denovo), στα οποία ανήκουν τα Χορδωτά, κατηγορία στην οποία ανήκει και ο άνθρωπος. Τα πιο πρωτόγονα Χορδωτά που ζουν σήμερα, τα Κεφαλοχορδωτά, αντιπροσωπεύονται από τον αμφίοξο, που έχει νωτοχορδή η οποία θεωρείται πρόδρομος της σπονδυλικής στήλης. H νωτοχορδή υπάρχει ακόμη στα έμβρυα των θηλαστικών και εξακολουθεί να υφίσταται στα ώριμα άτομα μερικών ψαριών όπως η σμύραινα και ο οξύρυγχος επιβεβαιώνοντας την εξελικτική συνέχεια που προαναφέραμε.
Βήμα βήμα λοιπόν δομήθηκε η λαμπερή εξελικτική αλυσίδα, που «καλλιτεχνήθηκε» με πιο εξελιγμένα όργανα, όπως π.χ. εσωτερικά όργανα, σιαγόνες, οστέινο σκελετό, εγκέφαλο, απελευθερώνοντας όλο και περισσότερο τη ζωή από τη δικτατορία των νόμων της φύσης. Αυτή την ελευθερία που η φύση δώρισε ανταποδοτικά στη ζωή έχει στα χέρια του ο άνθρωπος, που πολλές φορές την κακοποιεί. Αν γνώριζε όμως πόσο πανάκριβη είναι θα την πρόσεχε περισσότερο, θα τη σεβόταν αποτελεσματικότερα και θα την καλλιεργούσε με περίσσια ευαισθησία.
Ο κ. Σταμάτης N. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής, πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.
