H έμβια «υπερδύναμη» του πλανήτη μας η οποία λέγεται Homo sapiens τρέμει κατά καιρούς διάφορους μικροσκοπικούς εισβολείς, καθώς δεν μπορεί να τους αντιμετωπίσει. Ποικίλες επιδημίες έχουν φέρει τον άνθρωπο τόσο στο απώτερο όσο και στο πρόσφατο παρελθόν στα πρόθυρα ομαδικού πανικού. Ο μεγάλος λογοτέχνης του περασμένου αιώνα Καμύ περιέγραψε με τον πιο δραματικό τόνο στο βιβλίο του H πανούκλα τις ανθρώπινες αδυναμίες που αναδύονται μπροστά στον αόρατο κίνδυνο.


Στις στρατιές αυτών των αόρατων εισβολέων έχουν καταταχθεί πέραν των μικροβίων και διάφοροι ιοί που δεν είναι καν ζωή. Και ενώ το αντιβιοτικό οπλοστάσιο πλουτίστηκε αφάνταστα από τότε που ο Φλέμινγκ ανακάλυψε την πενικιλίνη, οι ιοί παραμένουν σχεδόν ακατανίκητοι. Το πρώτο στέλεχος, π.χ., του ιού της γρίπης που μολύνει ανθρώπους απομονώθηκε το 1933, αλλά από τότε δεν υπήρξε ολοκληρωτική αντιμετώπιση, αν και έχει καταγραφεί σημαντική πρόοδος. Ο ιός αυτός συνεχίζει να μολύνει κάθε χρόνο ως το 20% του πληθυσμού της γης και ενίοτε μεταλλάσσεται προκαλώντας ακόμη και τον θάνατο. Το 1918, π.χ., η ισπανική γρίπη σκότωσε πολλές δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους, ενώ άλλες μεγάλες επιδημίες (το 1957, το 1968, το 1977) προκάλεσαν παγκόσμια κινητοποίηση, καθώς οι μεταλλαγμένες μορφές τους συνέλαβαν τον άνθρωπο πλήρως απροετοίμαστο.


Ο εν λόγω ιός που πιστεύεται ότι προήλθε από τα πτηνά ήταν η αφορμή το 1998 για τη σφαγή όλων των πουλερικών του Χονγκ Κονγκ και ορισμένων περιοχών της Κίνας, ωστόσο ο καθένας κατανοεί πως δεν αντιμετωπίζεται με τέτοιες «θυσίες». Οι «αναίμακτες» λύσεις είναι στο στόχαστρο των ειδικών ερευνητών και ήδη έχουν αρχίσει να εμφανίζονται αισιόδοξα σημάδια κατατρόπωσής του. Ανάλογες ειδήσεις προέρχονται και από το μέτωπο των ιών του AIDS, της ηπατίτιδας C κ.ά. Πόσο γνωρίζουμε όμως αυτούς τους περίεργους ιούς;


Το γονιδίωμα των ιών μπορεί να αποτελείται από DNA ή RNA, με τους ιούς των βακτηρίων (βακτηριοφάγους), λ.χ., να ανήκουν στους πρώτους και τους ιούς, π.χ., της γρίπης, του AIDS, του σαρκώματος του Rous ή του Moloney, που προκαλεί λευχαιμία στα ψάρια, τους ιούς τύπου C που υπάρχουν στα πτηνά και στα θηλαστικά να ανήκουν στους δεύτερους. Από τους RNA ιούς άμεση σπουδαιότητα αποκτούν ο ιός της γρίπης, του AIDS, της λευχαιμίας, της ηπατίτιδας κ.ά. Ο ιός της γρίπης έχει γονιδίωμα που χωρίζεται σε οκτώ τμήματα μονόκλωνου RNA που αντιστοιχούν σε οκτώ τουλάχιστον γονίδια, καθώς έχουν παρατηρηθεί και επικαλυπτόμενες αλληλουχίες-γονίδια.


Τέτοιοι ιοί με μονόκλωνο RNA ως γενετικό υλικό (και όχι DNA) και με αντίστροφη (σύμφωνα με το κεντρικό δόγμα της Βιολογίας) ροή της γενετικής πληροφορίας λέγονται ρετροϊοί. H αντιστροφή της ροής της γενετικής πληροφορίας, από το RNA δηλαδή προς το DNA, επιτυγχάνεται με τη διαμεσολάβηση ενός ενζύμου (αντίστροφη μεταγραφάση) το οποίο χρησιμοποιεί ως μήτρα το RNA για να συνθέσει DNA που είναι γνωστό ως συμπληρωματικό DNA (cDNA). Και όταν ο ρετροϊός μολύνει το κύτταρο, το RNA του ιού μεταγράφεται αντίστροφα σε DNA το οποίο ενσωματώνεται στο γονιδίωμα του δέκτη και μετατρέπεται σε προϊό.


Στο επόμενο βήμα που αφορά την ενεργοποίηση του προϊού, διαδικασία που δεν είναι γνωστή, το DNA του προϊού μετατρέπεται σε RNA, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε ως αγγελιοφόρο RNA για τη σύνθεση των πρωτεϊνών του ιού ή ως γονιδίωμα νέων ρετροϊών που θα «συσκευαστεί» σε ειδικό πρωτεϊνικό φάκελο (κάψα) για να μετατραπεί πάλι σε μολυσματογόνο ιό.


Οι ιοί δεν θεωρούνται αυτοτελείς οργανισμοί, καθώς δεν μπορούν να αναπαραχθούν έξω από το κύτταρο, και γι’ αυτό δεν είχαν τύχει ερευνητικής μελέτης ως προς την εξελικτική συσχέτισή τους με τους κυτταρικούς οργανισμούς. Σήμερα όμως θεωρείται αποδεκτό ότι οι ιοί προέρχονται από απόσπαση μέρους των κυτταρικών οργανισμών. Το γεγονός δε ότι οι διάφορες ομάδες ιών διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τη συγγένεια των γονιδίων τους και των ανοσοβιολογικών σχέσεων των πρωτεϊνών τους δείχνει πως έχουν προέλθει χωριστά από κυτταρικούς οργανισμούς.


Μερικές ομάδες ιών δείχνουν επίσης καθαρά στοιχεία εξέλιξης, όπως λ.χ. ο βακτηριοφάγος T4, ο οποίος έχει αναπτύξει ένα σύστημα κάψας και ουράς που δρα σαν υποδερμική σύριγγα για να μεταβιβάσει το γονιδίωμά του στο κύτταρο-δέκτη. Σε άλλους φάγους της ομάδας T4 έχουν αναπτυχθεί ενδιάμεσα είδη μηχανισμών ουράς, γεγονός που υποστηρίζει την άποψη ότι οι ιοί έχουν υποστεί εξελικτικές αλλαγές μετά την προέλευσή τους. Αξίζει να αναφερθεί στο σημείο αυτό ότι ο ρυθμός μεταλλακτικότητας του ρετροϊού, π.χ., της γρίπης είναι υπερβολικά υψηλότερος του μέσου ρυθμού μεταλλακτικότητας.


Μια άλλη ενδιαφέρουσα επιστημονική πληροφορία αφορά το γεγονός ότι το γονιδίωμα των σπονδυλωτών εμπεριέχει έναν αριθμό αλληλουχιών (ιογονίδια) που είναι ομόλογες με αυτές των ρετροϊών. Πρόσφατα αποκαλύφθηκε με τη χαρτογράφηση του γονιδιώματος του ανθρώπου ότι ενυπάρχουν σε αυτό ενσωματωμένοι πολλοί προϊοί, η λειτουργία των οποίων παραμένει άγνωστη.


H ερευνητική σκαπάνη έχει ανακαλύψει επίσης πολλές περιπτώσεις οριζόντιας μεταφοράς ιογονιδίων, από είδος σε είδος δηλαδή, και όχι μόνο από τους γονείς στους απογόνους. Μια τέτοια περίπτωση αφορά έναν ρετροϊό που βρίσκεται σε έξι συγγενικά προς την κατοικίδια γάτα είδη, όχι όμως και σε συγγενή είδη όπως τα λιοντάρια και οι λεοπαρδάλεις ούτε σε κανένα άλλο σαρκοφάγο είδος, γεγονός που υποδηλώνει οριζόντια μεταφορά τού εν λόγω ρετροϊού πριν από 5-10 εκατομμύρια χρόνια, μετά τη διάσπαση δηλαδή των προαναφερθέντων ειδών.


Οι ατίθασοι λοιπόν και άγνωστοι εν πολλοίς αυτοί ιοί, και κυρίως οι ρετροϊοί με τις παράξενες εξελικτικές συνήθειές τους, «τρομοκρατούν» κάθε λίγο και λιγάκι την ανθρωπότητα. Ωστόσο «περικυκλώνονται» συνεχώς και «πυροβολούνται» ανελέητα από τα νέα φάρμακα που βρίσκουν όλο και περισσότερο τον στόχο τους. Γι’ αυτό ακόμη και για το SARS, το Σοβαρό, Οξύ, Αναπνευστικό Σύνδρομο, που προκαλεί την άτυπη πνευμονία και εμφανίζει ένα απειλητικό προσωπείο, δεν δικαιολογείται κανένας πανικός, καθώς στην Ευρώπη τουλάχιστον δεν κατάφερε να σκοτώσει κανέναν άνθρωπο. H αισιοδοξία εκπέμπεται από την ασύλληπτη πρόοδο της Γενετικής και της Βιοϊατρικής, από τη νέα γνώση η οποία όπου «επενδύεται» με τον σωστό τρόπο μετατρέπεται σε αναντικατάστατη ελπίδα της ανθρωπότητας.


Ο κ. Σταμάτης N. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής, πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών.