Υπάρχουν συγγραφείς από τη ζωή των οποίων απουσιάζουν τα μεγάλα γεγονότα. Υπάρχουν, από την άλλη μεριά, και εκείνοι που περνώντας μέσα από τη θύελλα εξεγέρσεων, εξωτικών περιπετειών ή πολέμων δημιουργούν τον παράδεισο των βιογράφων. Στην πρώτη κατηγορία θα μπορούσαμε, λ.χ., να κατατάξουμε τον Φόκνερ. Ο Αντρέ Μαλρό ανήκει χωρίς αμφιβολία στη δεύτερη κατηγορία. Στις 20 Νοεμβρίου συμπληρώνονται είκοσι χρόνια από τον θάνατό του. Εκείνο που σήμερα μπορεί να πει κανείς με βεβαιότητα είναι πως, μολονότι έζησε μια ζωή πολύ πιο περιπετειώδη από του Χέμινγκγουεϊ, αυτό που βαραίνει είναι το γεγονός ότι το έργο του παραμένει αρυτίδωτο. Πίσω από τον τυχοδιώκτη, τον επαναστάτη ή τον πολιτικό άνδρα παραμένει ανάλλαχτη η λαμπερή μάσκα του διανοούμενου και του καλλιτέχνη που ασάλευτος παρατηρεί τον χρόνο να μεταμορφώνεται σαρώνοντας την Ιστορία.


Ολο το έργο του Μαλρό κοιταγμένο στην προοπτική του χρόνου, με τον οποίο έδωσε μιαν αδυσώπητη και περίτεχνα οργανωμένη μάχη, μοιάζει με ρήγμα στο σκληρό κέλυφος της αιωνιότητας ή με ένα εκτενές και επαναλαμβανόμενο ξόρκι κατά της αφασίας. Τίποτε δεν προδίδει, σε πρώτη τουλάχιστον ματιά, πως η μοίρα στάθηκε ευνοϊκή και ταυτοχρόνως αδυσώπητη στον Μαλρό, ο οποίος ήδη στα τριάντα δύο του χρόνια είχε γράψει το κορυφαίο του μυθιστόρημα (και ένα από τα σημαντικότερα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας): την Ανθρώπινη μοίρα. Στα γεράματά του ήταν ακόμη ικανός, όπως και το 1933 με την Ανθρώπινη μοίρα, να ταράξει τον κόσμο των ευρωπαϊκών γραμμάτων δημοσιεύοντας το κύκνειο άσμα του, τα Αντιαπομνημονεύματα, τα οποία άλλαξαν τη μορφή της αυτοβιογραφίας και των προσωπικών εξομολογήσεων. Για τον Μαλρό ισχύει σε μεγάλο βαθμό εκείνο που ειπώθηκε για έναν εντελώς διαφορετικό συγγραφέα, τον Τζόις: ότι έγραψε μόνο αριστουργήματα. Ανάμεσά τους περιλαμβάνονται και οι Φωνές της σιωπής, η μόνη προσέγγιση των εικαστικών τεχνών που θα ενοποιούσε τον κόσμο των παραστάσεων και θα καθιστούσε τον χρόνο των καλλιτεχνικών μορφών καθοδηγητική δύναμη που σφραγίζει τη ζωή και τις τύχες των ανθρώπων και την οποία ο Μαλρό ονομάζει, συχνά, μοίρα ή κατάσταση. Ο καμβάς είναι ένας και μεταμορφώνεται συνεχώς, το μουσείο είναι και αυτό ένα ­ και φανταστικό. (Ο θρίαμβος του ερασιτέχνη).


* Το πέρασμα από την Αριστερά


Το έργο του Μαλρό ελάχιστα μας αφήνει να υποθέσουμε για την προσωπική του ζωή που σφραγίστηκε από τη βία και τον θάνατο. Ακόμη και στα Αντιαπομνημονεύματα, τα πολύ στοιχειώδη περιστατικά του οικογενειακού του βίου εμφανίζονται ως μέρος μόνο του ανθρωπολογικού καμβά που συνθέτει ο συγγραφέας σε αυτό το μείζον έργο. Ο παππούς του Μαλρό αυτοκτόνησε ανοίγοντας το κεφάλι του με ένα τσεκούρι. Ο πατέρας του αυτοκτόνησε και αυτός. Η δεύτερη γυναίκα του πέθανε πριν από αυτόν, όπως και οι δύο του γιοι.


Ο Μαλρό πέρασε νεότατος από την Αριστερά. Στα είκοσι δύο του χρόνια βρίσκεται στη Νοτιοανατολική Ασία βοηθώντας στην οργάνωση της Ενωσης των Νέων του Ανάμ, η οποία υπήρξε ο προάγγελος των Βιέτ Μινχ. Το 1938 τον βρίσκει στην Ισπανία να οργανώνει την αεροπορία των Δημοκρατικών, ενώ κατά τη διάρκεια της Κατοχής μετέχει στην αντίσταση. Και ξαφνικά, μετά την απελευθέρωση, όλο αυτό το παρελθόν διαγράφεται εν μια σχεδόν νυκτί. Στη θέση του παρισινού δανδή της δεκαετίας του ’20, του ερασιτέχνη αρχαιολόγου, του νεαρού επαναστάτη ή του ευρωπαίου τυχοδιώκτη, που κλέβει στην Ινδοκίνα ανάγλυφα από έναν ναό των Χμερ και στη συνέχεια δικάζεται στην Πνομ Πενχ, εμφανίζεται ένας άλλος Μαλρό: ο υπουργός του Ντε Γκωλ, ο οποίος, καθώς λέει ο Τζον Λέοναρντ, αντικαθιστά το σφυροδρέπανο με τον σταυρό της Λωραίνης.


* Το πάθος για τη φόρμα


Αν, καθώς τα χρόνια περνούν, όλα αυτά μοιάζει να μην έχουν και μεγάλη σημασία, πού θα στηθούν τα μεγάλα πρίσματα αυτού του έργου, μέσω του οποίου διαθλάται μια προσωπικότητα που διαχέει το πάθος της στη μεγάλη φόρμα και στην πλατιά χειρονομία; Για χρόνια η πλειονότητα των ευρωπαίων διανοουμένων είχε στρέψει την πλάτη της στον Μαλρό, όπως ο ίδιος είχε στρέψει τη δική του στο παρελθόν του. Και ωστόσο η αμηχανία όλων ήταν φανερή κάθε φορά όπου ο Μαλρό εξέδιδε ένα μεγάλο έργο. Τις συναρπαστικές του συνομιλίες με το πεπρωμένο ήταν αδύνατον να τις αγνοήσει ακόμη και ο πιο φανατικός του αντίπαλος.


Σε περίπτωση όπου δεχθούμε αυτό που υποστηρίζουν κάποιοι βιογράφοι και κριτικοί του, ότι ο σημαντικότερος χαρακτήρας του Μαλρό είναι ο ίδιος ο Μαλρό, το ερώτημα που προκύπτει είναι πώς η αλήθεια αυτή αποκρύπτεται ή μεταμορφώνεται μέσα σε ένα έργο όπου οι κεντρικοί του ήρωες μιλούν σαν να δρουν και το αντίστροφο; Ο οργανικός διανοούμενος είναι και άνθρωπος της δράσης ­ αυτό το δόγμα παρέμεινε ισχυρό στο έργο του Μαλρό ακόμη και όταν ο συγγραφέας πέρασε στη Δεξιά (και με την έννοια αυτή εύκολα θα μπορούσε να τον χαρακτηρίσει κανείς αντιπροσωπευτική φυσιογνωμία ενός αιώνα με τον οποίον θέλησε να ταυτιστεί).


* Ενα μουσείο χωρίς τοίχους


Τραβώντας για την Απω Ανατολή ο Μαλρό ανακάλυπτε τον μαύρο ρομαντισμό της αποικιοκρατίας και τα φαντάσματα της ευρωπαϊκής συνείδησης στο πρόσωπο του κούλη, του τρομοκράτη, του επαναστάτη και του αποικιοκράτη, που όλα μαζί συνέθεταν ένα σκοτεινό και ταυτοχρόνως εκρηκτικό αμάλγαμα. Ολοι αυτοί δεν ήταν σημαιοφόροι του μίσους αλλά αντιπροσωπευτικά πλάσματα μιας εποχής, την επέλαση της οποίας η Ευρώπη θα ήταν ανίκανη να σταματήσει και που ο βηματισμός δεν είχε ως τότε ακουστεί ούτε στο Παρίσι ούτε σε άλλη δυτική πρωτεύουσα.


Στις Φωνές της σιωπής, αντιμετωπίζοντας όλη την τέχνη ως ατελείωτη σειρά εκθεμάτων στο φανταστικό του μουσείο, ένα μουσείο χωρίς τοίχους, ο Μαλρό αποδεικνύει πως η ανθρώπινη δημιουργία απολιθώνει τον χρόνο και διευρύνει το βλέμμα ώστε η ζωή να γίνεται πιο ανεκτή κάτω από τη βαριά σκιά της απειλής και το πέπλο του θανάτου. Δεν τον ενδιέφερε να ερευνήσει την τάξη των μεγεθών αλλά τη δύναμή τους να επιβάλλουν τις αξίες της διάρκειας. Αν ο άνθρωπος καταφέρει να τις ενστερνιστεί και τις βιώσει σε βάθος, μπορεί να δει καταπρόσωπο το πεπρωμένο, εκείνο που στο μυθιστορηματικό του έργο είναι η καθοδηγητική δύναμη, δίνοντας έτσι και ένα βαθύ ηθικό περιεχόμενο στις αισθητικές αξίες και προεκτείνοντας ό,τι είχε πει ο ίδιος παλαιότερα, μια φράση – κλειδί που αποτέλεσε βασικό σύνθημα στις διαδηλώσεις κατά της αποικιοκρατίας στη Γαλλία: Μια ανθρώπινη ζωή δεν αξίζει τίποτε, αλλά και τίποτε δεν αξίζει όσο μια ανθρώπινη ζωή. Στην ωριμότητά του ο Μαλρό περνώντας μέσα από τα εικαστικά δημιουργήματα υποδεικνύει έμμεσα πως μόνο μέσω της τέχνης μπορούμε να γράψουμε ή να διαβάσουμε μιαν ιστορία του χρόνου, ένα είδος αντιμεταφυσικής του πολιτισμού, την οποία πολύ αργότερα θα ανέπτυσσαν σε άλλα πεδία οι διανοούμενοι στις ανοιχτές κοινωνίες.


* Το τέλος της αποικιοκρατίας


Τα μυθιστορήματα του Μαλρό λειτουργούν παραδειγματικά όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίον η μορφή ταυτίζεται με το περιεχόμενο της αφήγησης, συνθέτοντας ένα έργο που θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρίσει χρονικό της συνείδησης στον αιώνα μας. (Αναφέρομαι στα κορυφαία του μυθιστορήματα: τους Κατακτητές, τη Βασιλική οδό και την Ανθρώπινη μοίρα, έργα και τα τρία της νεότητάς του). Διαβάζοντάς τα σήμερα, εβδομήντα σχεδόν χρόνια μετά την πρώτη τους έκδοση, εύκολα διαπιστώνουμε πόσο πρώιμα και με τι διεισδυτικότητα ­ που είναι χάρισμα μόνο των μεγάλων μυθιστοριογράφων ­ ο Μαλρό προέβλεψε πως ο δυτικός καισαρισμός θα πέθαινε στην Ασία μαζί με την αποικιοκρατία και πως τα εθνικά κράτη θα έχαναν τη σημασία τους ­ και αυτό παρά το γεγονός ότι ο ίδιος αποφάσισε να υπηρετήσει μια εθνική ιδέα: τη γαλλική υπόθεση. Είναι παράξενο πως από τους συγγραφείς που πέρασαν ιδεολογικά στο αντίπαλο στρατόπεδο ο Μαλρό παρέμεινε σχεδόν αλώβητος. Μέσα στη δίνη των καιρών, μοιάζει να λέει ο ίδιος, αυτά χάνονται και μένουν μόνο οι χλωμές αντανακλάσεις. Η απόσταση ανάμεσα στις μεγάλες διαφορές και στις μεγάλες συγκλίσεις είναι πολύ μικρή και ο χρόνος τη μικραίνει ακόμη περισσότερο.


Αν κανείς διαβάσει συγκριτικά τα μυθιστορήματά του και τα Αντιαπομνημονεύματά του, θα δει πως η ευαισθησία των χαρακτήρων του δεν είναι λιγότερο περίπλοκη από τη δική του: πως και αυτοί μπορούν, με την ίδια ευκολία που δρουν, να διαλέγονται απευθείας με τον κόσμο ή με τα όσα υπάρχουν πέρα από την ανθρώπινη συνθήκη, εκεί όπου αρχίζει η απειρία των μεταμορφώσεων και των επιθυμιών, σε μιαν υπερβατική, τελικά, σφαίρα, στην οποία ο άνθρωπος αποσπάται από τον τύπο του και γίνεται ένα με τα σύμβολά του.


Από τους δυτικούς συγγραφείς είναι ο μόνος που έδωσε έναν επικό τόνο στην επανάσταση και την αίσθηση του ηρωικού μεγαλείου που περιέχει η απελπισία. Το να πεθαίνει κανείς με αξιοπρέπεια, όπως ο νεαρός επαναστάτης Κίο, ο κεντρικός ήρωας της Ανθρώπινης μοίρας, είναι μια ανθρώπινη ποιότητα ύψιστης αξίας, όπως και το να δέχεται με αξιοπρέπεια τον θάνατο αυτών που αγαπά, καθώς ο πατέρας του Κίο. Τότε η ζωή αποκτά μεγαλύτερη αξία από το πεπρωμένο και η δύναμη της ψυχής φωτίζει το σκοτάδι που και σήμερα οι θεοί απλώνουν πάνω από τους ανθρώπους.


* Το αίνιγμα της ζωής


Τα Αντιαπομνημονεύματα είναι μια εκτενής μελέτη ζωής αλλά και μια μελέτη θανάτου. Ο συγγραφέας, εδώ, ανακαλύπτει για τελευταία φορά τη ζωή του μέσα στη ζωή των άλλων, ταυτιζόμενος, έτσι, και με εκείνο που υπήρξε το βαθύτερο περιεχόμενό της. Αποσπώ μια παράγραφο από το πρώτο κεφάλαιο που ακούγεται αποκαλυπτικά ­ και όχι μόνο για τον Μαλρό:


Γιατί, έχοντας ζήσει στην αβέβαιη περιοχή του πνεύματος και της μυθοπλασίας που είναι η περιοχή των καλλιτεχνών, κατόπιν στην περιοχή της μάχης και στην περιοχή της ιστορίας, έχοντας γνωρίσει στα είκοσι χρόνια μου μιαν Ασία που η επιθανάτια αγωνία της έριχνε καινούργιο φως στο νόημα της Δύσης, αντίκρισα πολλές φορές, πότε θολές, πότε ολόφωτες, τις στιγμές εκείνες όπου το θεμελιώδες αίνιγμα της ζωής φανερώνεται στον καθένα μας, όπως φανερώνεται σ’ όλες σχεδόν τις γυναίκες μπροστά στο πρόσωπο ενός παιδιού, σ’ όλους σχεδόν τους άντρες μπροστά στο πρόσωπο ενός νεκρού. Σ’ όλες τις μορφές των πραγμάτων που μας γοητεύουν, στο κάθε τι που έχω δει να μάχεται την ταπείνωση, ακόμη και σε σένα, γλυκύτητα, που αναρωτιέται κανείς τι γυρεύεις επάνω στη γη, η ζωή, παρόμοια με τους θεούς των χαμένων θρησκειών, μου φαίνεται κάποτε σαν το λιμπρέτο μιας άγνωστης μουσικής.