Οταν επαίρεται ο άνθρωπος πως έχει προσεγγίσει το υψηλότερο σημείο του πολιτισμού του, η αναφορά σε παραδοσιακές αξίες και στάσεις, οι οποίες χαρακτηρίζονται από την ιδιότητα της διαχρονικότητας, είναι αδήριτη αναγκαιότητα. Και τούτο διότι η σύγχρονη σύγχυση και η επικίνδυνη απάθεια αναδεικνύονται σε εχθρούς της προόδου. Γι’ αυτό η ιατρική δεοντολογία και ηθική επανακτούν μια νέα λάμψη μέσα στον εκθαμβωτικό κόσμο της σύγχρονης βιοϊατρικής. Γι’ αυτό η ιπποκρατική ηθική επανέρχεται ως αναγκαιότητα στο προσκήνιο με τα επίκαιρα και σήμερα ηθικά παραγγέλματά της· και γι’ αυτό αξίζουν συγχαρητήρια σε όσους μεταφέρουν αυτή τη σκυτάλη, όπως λ.χ. η «εταιρεία διάδοσης ιπποκρατείου πνεύματος», η οποία σε μια πρόσφατη ημερίδα της στο Ζάππειο ανέδειξε την εν λόγω αναγκαιότητα αλλά και τους κινδύνους υποβάθμισης του ιπποκρατικού ιδεώδους.


Θα αντιτάξουν μερικοί ότι η ιπποκρατική ιατρική και η συνακόλουθη ηθική της είναι πολύ μακριά από το σύγχρονα επιτεύγματα τα οποία δημιουργούν άλλης μορφής ηθικά προβλήματα. H αλήθεια όμως και πάλι είναι ότι τα επίπεδα δεν είναι μόνο συγκρίσιμα αλλά και ταυτόσημα στον πυρήνα τους. Τότε, λ.χ., θεμελιώθηκε η ιατρική ως επιστήμη· σήμερα το επιστημονικό ισοδύναμο είναι το γιγαντούμενο γνωστικό αντικείμενο της βιοϊατρικής. Τότε η προσέγγιση μιας αρρώστιας προβαλλόταν στο επίπεδο ολόκληρου του σώματος· σήμερα αναζητείται μια νέα σύνθεση, μια νέα κεντρική υπόθεση στη βιολογία που στοχεύει στην αντίληψη της ολιστικής βιολογίας και συνακόλουθα μιας ολιστικής ιατρικής.


Οι παραβιάσεις της δεοντολογίας δεν ήταν και τότε άγνωστες. Ωστόσο υπήρξε μια θωράκιση από τον ιπποκρατικό όρκο με τη δεοντολογία που αναφέρεται στη συμπεριφορά των ανθρώπων και διατηρήθηκε από την ιπποκρατική σκέψη ως σήμερα, αφού συνδέεται τόσο με την ιατρική πράξη (το απόρρητο, ο σεβασμός προς τον άρρωστο) όσο και με τη σύγχρονη βιοϊατρική θεώρηση που αφορά ποικίλα πεδία κλινικών εφαρμογών της νέας γνώσης. Αλλωστε τα γονιδιωματικά δεδομένα πυροδοτούν σήμερα πολλές κλινικές έρευνες μέσα από εφευρετικές ανακαλύψεις και αξιοποιήσεις σχετικών βιομορίων, που εγείρουν όμως ενίοτε ποικίλα βιοηθικά προβλήματα.


Από τις συχνές όμως παραβιάσεις του ιατρικού κώδικα της Νυρεμβέργης του περασμένου αιώνα, τον βιοδεσποτισμό των ναζιστών και την άνοδο και πτώση της ευγονικής, σε συνδυασμό με την πολλή ηθική λάσπη που εισπράττει η γενετική, ο κίνδυνος μιας νέας ευγονικής είναι πάλι ορατός. Και τούτο διότι όσο αυξάνεται η επιστημονοτεχνολογική δυνατότητα τόσο μεγεθύνονται οι συμμαχίες μεταξύ γενετικής και χρήματος. H κερδοσκοπία καραδοκεί σε κάθε γωνιά κάθε φορά που ξεπροβάλλει ένας νεωτερισμός.


H καλπάζουσα ανάπτυξη της νέας γνώσης μετά το «διάβασμα του βιβλίου της ζωής», του γονιδιώματος δηλαδή, είναι ασύλληπτη. Ενας νέος γονιδιωματικός μετακώδικας βρίσκεται υπό εκκόλαψη και θα φωτίσει πολλά μυστήρια της κυτταρικής λειτουργίας του σώματός μας και της σχετικής γονιδιακής πολυπλοκότητας – για να γίνει σαφέστερη η διεργασία της παθογένεσης – αλλά και της πρόληψης. Με τον τρόπον αυτόν η ιατρική ήδη επαναπροσανατολίζεται πάλι προς την πρόληψη ασθενειών και επικαιροποιείται ουσιαστικά άλλη μία ιπποκρατική ρήση: «το προλαμβάνειν μείζον εστίν του θεραπεύειν».


Από τη στρατηγική αυτή πορεία όμως ξεφεύγουμε ήδη με την κατοχύρωση των σχετικών ευρεσιτεχνιών, αν και το γονιδίωμα του ανθρώπου στη φυσική του κατάσταση δεν πρέπει να χρησιμοποιείται για οικονομικά οφέλη, όπως υποστηρίζει η UNESCO. Αλλωστε είναι ανήθικο για έναν ερευνητή να έχει μυστικές επιστημονικές πληροφορίες, που θα μπορούσαν να προσφέρουν ιατρική θεραπεία ή και ανακούφιση, ενώ στην ιπποκρατική σκέψη η αφιλοκέρδεια δέσποζε. Ωστόσο σήμερα μιλούμε για βιοτράπεζες, βιοπειρατείες, οικονομικοερευνητικές διαπλοκές και πολλές άλλες πρακτικές που απάδουν προς το βιοηθικό πλαίσιο. H έκρυθμη επίσης οικονομική παγκοσμιοποίηση, ο ανελέητος νόμος της αγοράς που επηρεάζει αξίες, στάσεις και ηθικούς κανόνες, υποθάλπει ποικίλες βιοηθικές παρεκκλίσεις. Γι’ αυτό ορισμένοι μεταλλάσσουν και τον ιπποκρατικό όρκο για να δικαιολογήσουν καταστάσεις όπως οι στειρώσεις και η ευθανασία – να τον προσαρμόσουν δηλαδή στο δικό τους εμπορευματοποιημένο κοσμοείδωλο -, με μια τέτοια κατάσταση να εγκυμονεί τον εκφυλισμό του. Γι’ αυτό πρέπει να παγιωθεί αναμφίβολα μια σχετική ηθική, νομική και κοινωνική ρύθμιση σε παγκόσμιο επίπεδο.


H επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος είναι μια ατέλειωτη πορεία του ανθρώπου – μια περιπέτεια του εγκέφαλου του, ένα όραμα, μια δύσκολη πρακτική, μια υποχρέωση – αλλά και μια ευθύνη που αφορά κυρίως τους επαΐοντες, ερευνητές και πολιτικούς που πρέπει να αξιοποιούν σαν πυξίδα τον σοφό ιπποκρατικό αφορισμό «η ζωή είναι μικρή, η τέχνη (βιοϊατρική εν προκειμένω) ατέλειωτη, η ευκαιρία φευγαλέα, η πείρα απατηλή και η ορθή κρίση δύσκολη» – για να συμπληρώσουμε ότι η δεοντολογική εκτροπή σήμερα είναι τέκνο της βιοηθικής αναλγησίας την οποία υποθάλπουν η κερδοσκοπική πρακτική μερικών και η απάθεια των υπολοίπων – άλλωστε η βιοηθική δεν είναι ένα «κατηχητικίστικο» φρόνημα αλλά μια επίκαιρη πρακτική βασισμένη στη δεοντολογία που συνδέεται με την ιπποκρατική ιδέα και δεν ενέχει κανέναν «κίνδυνο ανέξοδου ρομαντισμού»!


Ο κ. Σταμάτης N. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής και πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών.