2.000 χρόνια από τη γέννηση του μεγάλου ρωμαίου ρήτορα, συγγραφέα και πολιτικού
Ενα μεγάλο όνομα στα αρχαία γράμματα, δραματουργός, ρήτορας και πολιτικός που έζησε στα πρώιμα αυτοκρατορικά χρόνια της Ρώμης, ο Lucius Anneus Seneca Minor, όπως είναι γνωστός με ολόκληρο το όνομά του, γεννήθηκε το 4 π.Χ. (μολονότι οι γνώμες διχάζονται, αυτή φαίνεται να είναι η πιο σωστή χρονολόγηση για τη γέννησή του). Είναι η εποχή όπου κάτω από τις βασιλείες του Αυγούστου πρώτα και κατόπι του Τιβέριου, Καλιγούλα, Κλαύδιου και Νέρωνα συνεχίζεται η παρακμή της αρχαίας ειδωλολατρίας, η οποία άρχισε από πιο παλιά, ενώ παίρνοντας τη θέση του πνευματικού μέρους μιας θρησκείας, η ελληνική φιλοσοφία φτάνει ως τις πιο απόμακρες επαρχίες της μεγάλης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Εκεί για χρόνια ζητεί να βρει αποκούμπι ο έμφυτος θρησκευτικός πόθος των μορφωμένων· μαζί με τους άλλους θησαυρούς που οι ρωμαίοι στρατηγοί είχαν κουβαλήσει στην Ιταλία από την Ελλάδα, μεταλαμπαδεύτηκαν εκεί από τους φιλοσόφους οι θησαυροί της ελληνικής φιλοσοφίας. Συγχρόνως την ίδια εποχή, προερχόμενο από μια νέα πηγή, ένα καινούργιο μήνυμα ξεκινώντας από την Παλαιστίνη αρχίζει την πορεία του ανάμεσα από ανίσχυρους και τρομαγμένους ανθρώπους, θα ξεπεράσει τελικά τα φράγματα, όσα έστηναν στον δρόμο του οι Καίσαρες και οι πιστοί του θα πολλαπλασιάζονται. Σε αυτό θα βρίσκουν φως για να φωτιστούν οι έγκλειστοι στις ανήλιαγες κατακόμβες της Ρώμης, σε αυτό θα ομνύουν πολλοί, την ώρα που τροφοδοτούν τα λιοντάρια της ρωμαϊκής αρένας. Αυτό θα διασχίσει βαθμηδόν τη ρωμαϊκή επικράτεια σε μια τραγική περίοδο της ζωής της ανθρωπότητας πέρα για πέρα.
Ενός ρητοροδιδασκάλου γιος, από την Κόρδοβα της ρωμαϊκής επαρχίας της Ισπανίας, γεννιέται ο Σενέκας μέσα στον ανήσυχο αυτόν κόσμο. Φεύγει νέος από τη γενέτειρά του και ταξιδεύει στην κοσμοκράτειρα για να σπουδάσει τη ρητορική και τη φιλοσοφία, με δασκάλους του τον έλληνα στωικό φιλόσοφο Ατταλο και τον λατίνο στωικό Παπίριο Φαβιανό. Φεύγοντας από τη Ρώμη πηγαίνει στην Αλεξάνδρεια αργότερα, φιλαπόδημος καθώς ήταν, κοντά στον θείο του Γαλέριο, διοικητή της Αιγύπτου, κι εκεί μελετά τους έλληνες συγγραφείς για μερικά χρόνια. Στη Ρώμη, όπου εγκαταστάθηκε οριστικά, ασκεί το δικηγορικό επάγγελμα και παράλληλα άρχισε να παίρνει μέρος στην πολιτική ζωή.
Τούτο παραλίγο να του στοιχίσει τη ζωή, όταν ανέβηκε στον θρόνο ο αυτοκράτορας Καλιγούλας, γιατί η φήμη που στο μεταξύ απέκτησε ο Σενέκας ως ρήτορας και συγγραφέας, προκάλεσε τον φθόνο του εκκεντρικού αυτοκράτορα. Στο απόμακρο και δυσκολοπρόσιτο, εκείνη την εποχή, νησί της Κορσικής, όπου τον κράτησε, με την παρακίνηση της Μεσσαλίνας, επτά χρόνια εξόριστο ο ιδιόρρυθμος Κλαύδιος, ο επόμενος αυτοκράτορας, μακριά από τη Ρώμη, η απελπισία του Σενέκα δύσκολα περιγράφεται (μας την αποκαλύπτει κυρίως η συγγραφή του Παρηγορητικού στον Πολύβιο). Αφότου όμως η Αγριππίνα, η μητέρα του Νέρωνα, ανακάλεσε τον Σενέκα για να του αναθέσει τη ρητορική μόρφωση του νεαρού γιου της, δεν άργησε να γίνει μια κεντρική φυσιογνωμία στην πνευματική ζωή της Ρώμης, αναπτύσσοντας με επιτυχία όχι μόνο συγγραφικές αλλά και πολιτικές δραστηριότητες.
Με τον βαθμό του πραίτορα αρχικά, όσο ο Νέρωνας ήταν ακόμη πολύ νέος, μπόρεσε να τιθασεύσει τη διαταραγμένη προσωπικότητά του και να κατευθύνει την πολιτική και τις τύχες του ρωμαϊκού κράτους με σύνεση για μια πενταετία (το περίφημο quinquennium Neronis). Είχε επιτυχίες στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό (πόλεμος εναντίον της Αρμενίας). Οι πιο ευτυχισμένες μέρες της ζωής του ήταν τα πέντε αυτά χρόνια όπου η κηδεμονία του Νέρωνα βρισκόταν υπό την καθοδήγησή του. Εχει τώρα το αξίωμα του υπάτου. Μετά την ενηλικίωση όμως του παρανοϊκού αυτοκράτορα, που δεν δίστασε στο μεταξύ να δολοφονήσει την ίδια τη μητέρα του, την Αγριππίνα, ο Σενέκας αποφασίζει, αντιπαθής τώρα και έχοντας χάσει την εύνοια του εγκληματικού μαθητή του, να αποσυρθεί από τις δολοπλοκίες της Αυλής και από τη δημόσια ζωή. Καταφεύγει στα κτήματά του έξω από τη Ρώμη συνεχίζοντας εκεί το ήδη ξεκινημένο τεράστιο συγγραφικό έργο του.
Δεν θα επέτρεπε ο χώρος να απαριθμήσουμε εδώ ούτε καν τους τίτλους των ποικιλώνυμων έργων της πλούσιας συγγραφικής παραγωγής του. Ο Σενέκας διακρίνεται για την πολυμέρεια και την πληθωρικότητά του. Διαθέτει ένα ευπρόσδεκτο για την εποχή του ταλέντο, έχοντας όλες εκείνες τις ιδιότητες που εντυπωσιάζουν τον ρωμαίο αναγνώστη. «Μπροστά σ’ έναν πραγματικό δεξιοτέχνη του ύφους», γράφει χαρακτηριστικά ο Η. J. Rose, «ο λόγος του Σενέκα μοιάζει με ένα ζωηρό λαϊκό τραγούδι, που έχει μερικά συναισθηματικά και όμορφα λόγια, όταν αυτό το συγκρίνουμε με ένα σοβαρό μουσικό αριστούργημα». Το ύφος του ξεφεύγει από τον κλασικό κανόνα της σφιχτοδεμένης ενότητας και ονομάσθηκε χαρακτηριστικά από τον Καλιγούλα «άμμος χωρίς ασβέστη». Στη συγγραφική παραγωγή του συγκαταλέγονται ρητορικά έργα, χαμένα σήμερα στο σύνολό τους, ποιητικά έργα, από τα οποία σώζονται εννιά τραγωδίες, επίσης μία σάτιρα (κράμα πεζού και έμμετρου λόγου) η Αποκολοκύνθωση, όπου διαπομπεύεται ο όχι ιδιαιτέρως ευφυής Κλαύδιος, ο οποίος αντί ως αυτοκράτορας πεθαίνοντας να «αποθεώνεται», εμφανίζεται να μεταμορφώνεται στο φυτό που υπαινίσσεται ο τίτλος του σατιρικού ποιήματος και πάμπολλα φιλοσοφικά έργα σωζόμενα.
Τα φιλοσοφικά έργα του Σενέκα (Διάλογοι ή Επιστολές) είναι προσανατολισμένα στη στωική φιλοσοφία, που για 600 χρόνια εξακολουθούσε να διδάσκεται στον αρχαίο κόσμο (Αρχαία Στοά, Μέση Στοά, Νεότερη Στοά). Οι Στωικοί ήταν οι έλληνες φιλόσοφοι της μεταγενέστερης αρχαιότητας που έδωσαν υψηλό ηθικό τόνο στη διδασκαλία τους και έβλεπαν τον άνθρωπο πάνω από όλα σαν ένα λογικό ον. Ο Σενέκας προσπάθησε να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ φιλοσοφίας και πρακτικής ζωής. Με την προσπάθειά του αυτή ήθελε να τοποθετήσει την επίτευξη του φιλοσοφικού ιδεώδους μέσα στα όρια των δυνατοτήτων του μέσου ανθρώπου, να το καταστήσει ζωντανή δύναμη προσπελάσιμη στα άτομα μέσα στην κοινωνία, προκρίνοντας από τα διάφορα ηθικά δόγματα των Στωικών εκείνα που θεωρεί πιο ορθά και πιο ωφέλιμα για να εδράζεται σε αυτά η ζωή. Θα γράψει: «Η λογική θέλει να επιτάσσει αυτό που είναι δίκαιο. Η οργή θέλει να βρίσκουν δίκαιο αυτό που εκείνη επιτάσσει» (Για την οργή, 1, 18, 1). «Παντοδύναμος είναι όποιος κυριαρχεί στον εαυτό του» (Επιστολές ηθικές στον Λουκίλιο, 90). Βλέπουμε να διασταυρώνονται αντιφατικά στοιχεία. Τιμώντας τον άνθρωπο γράφει: «Οσο είμαστε ανάμεσα στους ανθρώπους να θεραπεύουμε τον ανθρωπισμό» (Για την οργή, 3, 43, 5), ενώ ο ίδιος γράφει: «Ολοι είμαστε κακοί και ζούμε κακοί ανάμεσα σε κακούς» (Για την οργή, 3, 26, 4).
Στη ζωή και στη σκέψη του Σενέκα κυριαρχεί ο δυαδισμός. Γίνεται αισθητή μια συνεχής ταλάντευση ανάμεσα σε δύο αντίθετα άκρα. Ο ζωηρός συναισθηματισμός και η ευαισθησία συναλλάσσονταν με μια βαθύτατη απαισιοδοξία. Θα πει: «Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας το περνάμε κάνοντας κακές πράξεις, ένα μεγάλο μέρος μη κάνοντας τίποτα, και όλη μας τη ζωή χωρίς να σκεπτόμαστε τι κάνουμε» (Επιστολές ηθικές στον Λουκίλιο, 1, 1). Ενώ κάπου ο ίδιος θα αναφωνήσει: «Ζωή, σ’ αγαπώ, γιατί έχεις το ευεργέτημα του θανάτου!» (Παρηγορητικός στη Μαρκία, 20, 3). Ο C. Marchesi γράφει: «Εκείνο που είναι νέο, έντονα ιδιότυπο, σε αυτόν είναι ο προσωπικός τρόπος που ο Σενέκας αισθάνεται, παρά που αντιλαμβάνεται τα πράγματα».
Μόλο που υπήρξαν περιπτώσεις όπου ο Σενέκας έδειξε στη ζωή του αδυναμίες και ταλαντεύσεις, η προσπάθειά του είναι ωστόσο πολύ αξιοσήμαντη σε καιρούς όπου ο άνθρωπος χρειαζόταν πολύ θάρρος για να μπορέσει να αντιμετωπίσει την κακία της ζωής στον παράλογο και τραγικό κόσμο που γεννήθηκε. Τις τελευταίες ώρες του ανταποκρίθηκε με θάρρος στα στωικά δόγματα. Γαλήνιος στο έπακρο, τερμάτισε με σωκρατική καρτερία τη ζωή του, ανοίγοντας, το έτος 64, θεληματικά τις φλέβες του συνεπής με τα φιλοσοφικά κηρύγματα του στωικισμού για την εύλογον από την ζωήν έξοδον.
Και στους χριστιανούς ακόμη ο Σενέκας έγινε συμπαθής για την ηθική διδασκαλία του. Οι χριστιανοί των πρώτων αιώνων, γνωρίζουμε, διάβαζαν τον Σενέκα με πολλή συμπάθεια. Ο Μονταίνιος αργότερα διαβάζει κατά προτίμηση Πλούταρχο και Σενέκα. Μέσω του Σενέκα η Ευρώπη γνώρισε και το ελληνικό δράμα. Οι τραγωδίες του ρωμαίου δραματουργού, που θα μπορούσαν να ονομαστούν «δράματα δωματίου», με την έννοια ότι δεν φαίνεται να προορίζονταν για παράσταση στη σκηνή, αλλά για απαγγελία μπροστά σε ένα ακροατήριο, στάθηκαν η πηγή και έγιναν το πρότυπο των δραματουργών της Ευρώπης: ενός Κορνέιγ, ενός Ρασίν, της ιταλικής Αναγέννησης, ενός Σαίξπηρ. Σχετικά με τον τελευταίο, ο Τ. Σ. Ελιοτ σημειώνει μέσα σε άλλα τα εξής: «Οταν ένα ελισαβετιανό ηρωικό ή διαβολικό πρόσωπο πεθαίνει, συνήθως πεθαίνει σε τρόπο που θυμίζει τον Σενέκα… Ο Δάντης έχει πίσω του έναν Ακινάτη και ο Σαίξπηρ έναν Σενέκα… Δεν εννοώ εδώ τα δανεισμένα κομμάτια του Σαίξπηρ (όπου είμαι έτοιμος να συγκατατεθώ), παρά τη φωνή του που αφορά τα σπουδαιότερα ζητήματα που σχετίζονται με τη ζωή ή με το θάνατο· είναι πάρα πολύ συχνά η φωνή του Σενέκα».
Ο κ. Κωνσταντίνος Γρόλλιος είναι ομότιμος καθηγητής της Λατινικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και ακαδημαϊκός.
