Νομίζουμε ότι ζούμε σε αυτήν που ο Ιζάια Μπερλίν αποκάλεσε Εποχή της Λογικής. Από τη στιγμή που τελείωσαν τα σκοτάδια του Μεσαίωνα και άρχισε η κριτική σκέψη της Αναγέννησης και μαζί με αυτήν η ίδια η επιστημονική σκέψη, θεωρούμε ότι ζούμε σε μια εποχή που κυριαρχείται από την επιστήμη. Για να πούμε την αλήθεια, αυτή την άποψη μιας ήδη απόλυτης κυριαρχίας της επιστημονικής νοοτροπίας, η οποία εξαγγέλθηκε με τόση αφέλεια στον Υμνο στον Σατανά του Καρντούτσι και περισσότερο κριτικά στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο του 1848, την υποστηρίζουν περισσότερο οι αντιδραστικοί, οι πνευματιστές, οι laudatores temporis acti, παρά οι επιστήμονες. Οι πρώτοι και όχι οι τελευταίοι ζωγραφίζουν τοιχογραφίες σχεδόν φανταστικές ενός κόσμου ο οποίος, ξεχνώντας τις άλλες αξίες, βασίζεται μόνο στις αλήθειες της επιστήμης και στη δύναμη της τεχνολογίας.Οι σημερινοί άνθρωποι όχι μόνο ελπίζουν, αλλά και ισχυρίζονται ότι μπορούν να βρουν τα πάντα στην τεχνολογία, και δεν διακρίνουν ανάμεσα σε καταστρεπτική και παραγωγική τεχνολογία. Το παιδί που παίζει τον πόλεμο των άστρων στον υπολογιστή χρησιμοποιεί το κινητό τηλέφωνο σαν φυσική προέκταση των ευσταχιανών σαλπίγγων, μπαίνει στα chats του Internet, ζει μέσα στην τεχνολογία και δεν μπορεί να συλλάβει ότι θα μπορούσε να έχει υπάρξει ένας κόσμος διαφορετικός, ένας κόσμος χωρίς υπολογιστές και τηλέφωνα.
Εποχή της ταχύτητας
Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με την επιστήμη. Τα μέσα επικοινωνίας συγχέουν την εικόνα της επιστήμης με αυτήν της τεχνολογίας και μεταδίδουν αυτή τη σύγχυση στους χρήστες τους, οι οποίοι θεωρούν επιστημονικό κάθε τι τεχνολογικό αγνοώντας ποια είναι η πραγματική διάσταση της επιστήμης, της οποίας βεβαίως η τεχνολογία είναι μια εφαρμογή και μια συνέπεια, αλλά όχι η κύρια ουσία.
Η τεχνολογία σού δίνει τα πάντα αμέσως, ενώ η επιστήμη προχωρεί αργά. Ο Βιριλιό λέει ότι η εποχή μας είναι κυριευμένη, εγώ θα έλεγα υπνωτισμένη, από την ταχύτητα: ζούμε πράγματι στην εποχή της ταχύτητας. Οι φουτουριστές το είχαν προβλέψει, και σήμερα έχουμε συνηθίσει να πηγαίνουμε μέσα σε τρεισήμισι ώρες από το Παρίσι στη Νέα Υόρκη με το Κονκόρντ: ακόμη και αν δεν το χρησιμοποιούμε, ξέρουμε ότι υπάρχει.
Και δεν είναι μόνον αυτό: έχουμε συνηθίσει τόσο την ταχύτητα που εκνευριζόμαστε αν το ηλεκτρονικό μήνυμα δεν «κατεβαίνει» αμέσως ή αν το αεροπλάνο έχει καθυστέρηση. Αυτή η συνήθεια όμως δεν έχει καμία σχέση με την τεχνολογία: περισσότερο έχει να κάνει με την αιώνια προσφυγή στη μαγεία.
Τι ήταν η μαγεία; Τι ήταν ανά τους αιώνες και τι είναι, όπως βλέπουμε, ακόμη σήμερα, παρ’ ότι συγκεκαλυμμένη; Η εντύπωση ότι μπορούμε να περάσουμε απευθείας από το αίτιο στο αποτέλεσμα, χωρίς τα ενδιάμεσα στάδια. Καρφώνω μια καρφίτσα στο κουκλάκι που αναπαριστά τον εχθρό και αυτός πεθαίνει, λέω μια φράση και μετατρέπω το σίδερο σε χρυσάφι, καλώ τα πνεύματα και στέλνω, μέσω αυτών, ένα μήνυμα.
Η μαγεία αγνοεί τη μακριά αλυσίδα των αιτίων και των αποτελεσμάτων και, κυρίως, δεν φροντίζει να επαληθεύσει, δοκιμάζοντας και ξαναδοκιμάζοντας, αν υπάρχει σχέση ανάμεσα στο αίτιο και στο αποτέλεσμα. Εξ ου και η γοητεία που ασκεί, από τις πρωτόγονες κοινωνίες ως τις μύριες αποκρυφιστικές αιρέσεις, πανταχού παρούσες στο Internet.
Αναγέννηση των αιρέσεων
Η εμπιστοσύνη, η ελπίδα στη μαγεία δεν έχει εξαφανιστεί με την έλευση της πειραματικής επιστήμης. Η επιθυμία για συγχρονισμό αιτίου και αποτελέσματος έχει μετατεθεί στην τεχνολογία, τη φυσική κόρη της επιστήμης. Η τεχνολογία κάνει τα πάντα για να χαθεί από τα μάτια μας η αλυσίδα των αιτίων και των αποτελεσμάτων. Οι πρώτοι χρήστες υπολογιστή βασίζονταν στην Basic, η οποία δεν ήταν μεν μηχανική γλώσσα αλλά άφηνε να φαίνεται το μυστήριο πίσω από όλα αυτά. Τα Windows έκρυψαν και την Basic, ο χρήστης πατάει ένα κουμπί και αλλάζει την οθόνη, έρχεται σε επαφή με κάποιον που βρίσκεται μακριά, κάνει πράξεις με αστρονομικούς αριθμούς, αλλά δεν ξέρει τι υπάρχει πίσω από αυτά. Ο χρήστης ζει την τεχνολογία του υπολογιστή σαν μαγεία.
Μπορεί να φαίνεται παράξενο το ότι η λογική της μαγείας επιζεί στην εποχή μας, αλλά αν κοιτάξουμε γύρω μας θα τη δούμε να θριαμβεύει παντού. Παρατηρούμε σήμερα μια αναγέννηση σατανιστικών αιρέσεων, συγκρητικών ιεροτελεστιών που παλαιότερα οι ανθρωπολόγοι πηγαίναμε να μελετήσουμε στις βραζιλιάνικες φαβέλας· ακόμη και οι παραδοσιακές θρησκείες τρέμουν μπροστά στον θρίαμβο αυτών των τελετουργικών και αναγκάζονται να μη μιλούν στον κόσμο για το μυστήριο της Αγίας Τριάδος βρίσκοντας πιο βολικό να επιδεικνύουν την κεραυνοβόλο δράση του θαύματος. Η θεολογική σκέψη μάς μιλούσε και μας μιλάει για το μυστήριο της Αγίας Τριάδος αλλά επιχειρηματολογούσε και επιχειρηματολογεί για να αποδείξει ότι είναι κάτι που μπορούμε να συλλάβουμε ή όχι. Η σκέψη του θαύματος μας δείχνει, αντιθέτως, το υπερφυσικό, το θείο, που εμφανίζεται ή αποκαλύπτεται από μια χαρισματική φωνή και προσκαλεί τις μάζες να υποκύψουν σε αυτή την αποκάλυψη (και όχι στην κοπιαστική επιχειρηματολογία της θεολογίας).
Θα ήθελα να θυμίσω μια φράση του Τσέστερτον: «Οταν οι άνθρωποι δεν πιστεύουν πια στον Θεό δεν σημαίνει ότι δεν πιστεύουν πια σε τίποτε: πιστεύουν στα πάντα». Αυτό που διαφαίνεται για την επιστήμη μέσα από τα μέσα επικοινωνίας είναι ωστόσο, λυπάμαι που το λέω, μόνο η μαγική πλευρά της. Οταν φιλτράρεται, και φιλτράρει, είναι επειδή υπόσχεται μια θαυματουργή τεχνολογία, «το χάπι που…». Υπάρχει μερικές φορές ένα pactum sceleris ανάμεσα στον επιστήμονα και στα μέσα επικοινωνίας, γιατί ο επιστήμονας δεν μπορεί να αντισταθεί στον πειρασμό ή θεωρεί καθήκον του να ανακοινώσει μια έρευνα που διεξάγεται, κάποιες φορές και για λόγους χρηματοδότησης. Συμβαίνει όμως η έρευνα να εξαγγέλλεται αμέσως σαν ανακάλυψη και να ακολουθεί η απογοήτευση όταν αποκαλύπτεται ότι το αποτέλεσμα δεν είναι ακόμη έτοιμο. Τα αποτελέσματα ανακοινώσεων αυτού του είδους τα γνωρίζουμε όλοι, από την πρόωρη εξαγγελία της ψυχρής σύντηξης ως τις συνεχείς ανακοινώσεις για την ανακάλυψη της πανάκειας εναντίον του καρκίνου.
Ο ρόλος των μέσων επικοινωνίας
Είναι ανώφελο να ζητάμε από τα μέσα επικοινωνίας να εγκαταλείψουν τη νοοτροπία της μαγείας: είναι καταδικασμένα σε αυτήν, όχι μόνο για λόγους που σήμερα θα λέγαμε θεαματικότητας, αλλά και γιατί μαγικού τύπου είναι και η φύση της σχέσης που είναι αναγκασμένα να επιβάλλουν καθημερινά ανάμεσα στο αίτιο και στο αποτέλεσμα. Υπάρχουν και έχουν υπάρξει, αυτό είναι βέβαιο, σωστές ανακοινώσεις, αλλά και σε αυτές τις περιπτώσεις ο τίτλος (ο οποίος μοιραία έχει στόχο τον εντυπωσιασμό) υπερτιμά το περιεχόμενο του άρθρου και η συνετή εξήγηση της έναρξης μιας έρευνας για την ανακάλυψη ενός εμβολίου που θα καταπολεμά κάθε είδος γρίπης εμφανίζεται μοιραία σαν θριαμβευτική εξαγγελία ότι η γρίπη επιτέλους εξαλείφθηκε ολοκληρωτικά (από την επιστήμη; Οχι, από τη θριαμβεύουσα τεχνολογία που έβγαλε στην αγορά ένα καινούργιο χάπι).
Πώς πρέπει να συμπεριφέρεται ο επιστήμονας απέναντι στα επιτακτικά ερωτήματα που του απευθύνουν καθημερινά τα μέσα επικοινωνίας για θαυματουργές υποσχέσεις; Με σύνεση, προφανώς, αλλά αυτό δεν αρκεί, το είδαμε. Ούτε μπορεί να κηρύξει εμπάργκο σε οποιαδήποτε είδηση, γιατί η έρευνα, από την ίδια της τη φύση, είναι δημόσια.
Επιστροφή στα θρανία
Νομίζω ότι θα πρέπει να επιστρέψουμε στα σχολικά θρανία. Εναπόκειται στο σχολείο και σε όλες τις πρωτοβουλίες που μπορούν να το υποκαταστήσουν, συμπεριλαμβανομένων των αξιόπιστων τοποθεσιών στο Internet, να εκπαιδεύσουν σιγά σιγά τους νέους σε μια σωστή κατανόηση των επιστημονικών μεθόδων. Το καθήκον είναι ιδιαίτερα δύσκολο, γιατί και η γνώση που μεταδίδεται από τα σχολεία βασίζεται συχνά στη μνήμη σαν μια συνέχεια θαυμαστών επεισοδίων: η μαντάμ Κιουρί γυρίζει ένα βράδυ στο σπίτι της και, από έναν λεκέ στο χαρτί, ανακαλύπτει τη ραδιενέργεια· ο δόκτωρ Φλέμινγκ ρίχνει μια αφηρημένη ματιά σε λίγη μούχλα και ανακαλύπτει την πενικιλίνη· ο Γαλιλαίος βλέπει να αναβοσβήνει ένα λυχνάρι και ξαφνικά ανακαλύπτει τα πάντα, ακόμη και ότι η Γη γυρίζει· με τρόπο που ξεχνάμε, μπροστά στον θρυλικό γολγοθά του, ότι ο ίδιος δεν μπόρεσε να ανακαλύψει ποια ήταν η τροχιά της και ότι για αυτό χρειάστηκε να περιμένουμε τον Κέπλερ.
Πώς μπορούμε να περιμένουμε από το σχολείο μια σωστή επιστημονική πληροφόρηση όταν ακόμη και σήμερα σε πολλά εγχειρίδια και βιβλία, ακόμη και αξιοσέβαστα, διαβάζουμε ότι πριν από τον Χριστόφορο Κολόμβο ο κόσμος πίστευε ότι η Γη ήταν επίπεδη, ενώ αυτό αποτελεί ιστορική ανακρίβεια; Και παρ’ όλα αυτά μια από τις αποστολές του σοφού, εκτός από τη σωστή έρευνα, είναι και η φωτισμένη διάδοσή της.
Αν πρέπει να επιβάλουμε μια όχι μαγική εικόνα της επιστήμης, δεν θα πρέπει να την περιμένουμε από τα μέσα επικοινωνίας, εσείς είστε αυτοί που θα πρέπει να την οικοδομήσετε σιγά σιγά στη συλλογική συνείδηση, ξεκινώντας από τους πιο νέους.
Το επίμαχο σημείο της παρέμβασής μου είναι ότι το υποτιθέμενο κύρος που απολαμβάνει σήμερα ο επιστήμονας στηρίζεται σε λανθασμένες βάσεις και είναι διαβρωμένο από τη συνδυασμένη επιρροή δύο μορφών μαγείας, της παραδοσιακής και της τεχνολογίας, που εξακολουθούν να γοητεύουν τον περισσότερο κόσμο. Αν δεν βγούμε από αυτή τη δίνη ψεύτικων υποσχέσεων και διαψευσμένων ελπίδων, η ίδια η επιστήμη θα έχει να προχωρήσει έναν δρόμο πάρα πολύ δύσκολο.
Το κείμενο αυτό αποτελεί περίληψη της παρέμβασης του Ουμπέρτο Εκο υπό τον τίτλο «Η αντίληψη της επιστήμης από την κοινή γνώμη και τα μέσα επικοινωνίας» στο διεθνές επιστημονικό συνέδριο που διεξήχθη προσφάτως στη Ρώμη.
