Στην εποχή της μεγαλόστομης ρητορείας και του εντυπωσιασμού της εικόνας, η απώλεια του Φίλιππου Ηλιού μας θύμισε πόσο επικίνδυνη για τα κοινά μέτρα μπορεί να είναι η ανιδιοτέλεια και η σεμνότητα. Ολοι αυτοί που συνωστίζονται για να γίνουν ορατοί – επειδή πιστεύουν ότι έτσι μόνο γίνονται σημαντικοί – αγνοούν και, με την αλαζονεία της μετριότητας, περιφρονούν εκείνους που επέλεξαν την εντιμότητα, τον χαμηλόφωνο μόχθο και την αυτάρκεια της δημιουργίας. Με αυτή την έννοια, η δημόσια παρουσία του Φίλιππου Ηλιού υπήρξε πραγματικά ανατρεπτική.


Ο ιστορικός Φίλιππος Ηλιού παρήγαγε ένα έργο που δεν υπάκουσε στη λογική της αγοράς αλλά σε ηθικές και γνωστικές προτεραιότητες που ο ίδιος είχε θέσει για τον εαυτό του. Αυτές οι προτεραιότητες αλλά και ευρύτερα οι αξίες που διήπαν την επιστημονική του πράξη διαφαίνονται με ενάργεια στα θέματα που επέλεξε να ασχοληθεί αλλά και στη μέθοδο με την οποία τα πραγματεύτηκε. H προτίμησή του, εξάλλου, προς συγκεκριμένες προσωπικότητες της ελληνικής Ιστορίας καθρεφτίζει βαθύτερες ταυτίσεις που μας αποκαλύπτουν τη δική του προσωπικότητα.


Δύο είναι τα ιστορικά πρόσωπα που έχουν επιφανή θέση μέσα στο έργο του: ο Κοραής και ο Γληνός. Πρόσωπα που παραπέμπουν στην κοινωνική μεταρρύθμιση μέσω της παιδείας και στην κοινωνική σύγκρουση, και οι δύο τους συμβολίζουν το «προοδευτικό» στοιχείο της ελληνικής κοινωνίας στην εποχή τους. Εμβληματικές φυσιογνωμίες, συγκρούστηκαν με τη «συντήρηση» για να υπηρετήσουν υψηλά ιδανικά. Εντάσσονται λοιπόν σε ένα ευρύτερο – και κρυμμένο – σχέδιο της ιστορίας της ελληνικής προοδευτικής διανόησης που ξεκινάει από τον Διαφωτισμό και φτάνει στη Μεταπολίτευση.


Σε άμεση συνάρτηση με τη θεματική αυτή, αλλά πολύ περισσότερο αυτοβιογραφική, είναι η ενασχόληση του Ηλιού με την ιστορία της ελληνικής Αριστεράς. Ο έλεγχος του στρατευμένου συναισθήματος από τον κριτικό ορθολογισμό στόχευε στην αυτογνωσία της Αριστεράς, μια αυτογνωσία που απαιτούσε τόλμη και προκαλούσε αμυντικά ανακλαστικά. Το μεγαλύτερο έργο του προς αυτή την κατεύθυνση ήταν τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), όπου περιέχεται μέρος του αρχείου του KKE. Ηταν μια μικρή εκδίκηση απέναντι σε εκείνους που φοβούνται την ιστορική έρευνα ή κειμηλιοποιούν το ιστορικό τεκμήριο, απέναντι σε εκείνους που το 1989 έριξαν στην πυρά τους φακέλους της Ασφάλειας στο όνομα της εθνικής συμφιλίωσης. Εγραφε τότε με πίκρα ο Ηλιού: «Βέβαιη για το μεγαλείο της και την καπατσοσύνη της, πυρομανής και απαίδευτη, εσωστρεφής και επαρχιωτική, η Ελλάδα οδεύει, ακάθεκτη, «να ανταμώσει» τον κόσμο της τεχνολογικής επανάστασης». Το έργο της εθνικής αυτογνωσίας, που είχε ξεκινήσει με την «άρση των συνεπειών του εμφυλίου πολέμου», είχε ανακοπεί με την καταστροφή των φακέλων.


H εθνική αυτογνωσία θα έπρεπε, σύμφωνα με τον Ηλιού, να περάσει μέσα από την απο-ιδεολογικοποίηση της Ιστορίας. Μεγάλο μέρος των γραπτών του αναφέρεται ακριβώς στην «ιδεολογική χρήση της Ιστορίας», αντιπροτείνοντας την επιστημονική εντιμότητα απέναντι στα ιστορικά δεδομένα. Ο στόχος αυτός, ο οποίος ήταν σαφώς πολιτικός, είχε ως όργανο την ειρωνεία. Αυτοκριτικός και διαλεκτικός, ο ειρωνικός λόγος του Ηλιού επιδίωκε την αυτοσυνείδηση σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. H γνώση υπήρξε, και για τον ίδιο, το απαραίτητο κατώφλι του πόνου για τη χειραφέτηση και την ελευθερία.


Ισχυρή και γοητευτική προσωπικότητα, ο Φίλιππος Ηλιού σφράγισε όσους βρέθηκαν δίπλα του και κυρίως όσους δημιούργησαν μαζί του σχέση μαθητείας. Δάσκαλος χωρίς έδρανα και χωρίς θεσμική νομιμοποίηση, δίδαξε έξω από τις πύλες του Πανεπιστημίου με τα λόγια, το έργο και κυρίως το παράδειγμά του. Στο δικό του πάθος για την Ιστορία, στη συνέπεια των θέσεων, στην ακαταπόνητη εργατικότητα και στο ήθος του αναζήτησαν οι νεότερες γενιές των ελλήνων ιστορικών έμπνευση και καθοδήγηση.


Ολα τούτα δεν έχουν χαρακτήρα αποτίμησης. Είναι μια κατάθεση μνήμης, διαδικασία απαραίτητη και αναστοχαστική για τους ιστορικούς, κάποτε και παραμυθητική. Είναι επίσης μια κατάθεση χρέους για τον Φίλιππο Ηλιού, για όσα μας δίδαξε συστηματικά και στρατηγικά αλλά και σε στιγμές ανύποπτες. Από όλα όσα θέλουμε να θυμόμαστε, ας κρατήσουμε για την ώρα μόνο το μότο που επέλεξε για την έκδοση των Απάντων του Δημήτρη Γληνού, λόγια του ίδιου του Γληνού: «Ο μόνος τρόπος για να ζήσει και να πεθάνει κανείς σαν Ανθρωπος είναι να ζήσει και να πεθάνει για ένα ιδανικό».


H κυρία Χριστίνα Κουλούρη είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.