Το Σαββατοκύριακο, μετά τα αργοπορημένα πρωτοβρόχια, ήταν εύκαιρο, και οι τρεις φίλοι έσπευσαν να το εκμεταλλευτούν. Το μεταχειρισμένο Audi έτρεχε καμαρωτό προς την Πάτρα. Ηθελαν να παρευρεθούν στην τελετή ανακηρύξεως του Οικουμενικού Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίου σε επίτιμο διδάκτορα από το Πανεπιστήμιο Πατρών και να γνωρίσουν από κοντά την ενδιαφέρουσα προσωπικότητά του.
Ανοιξε το ραδιόφωνο, Κρίτων παρακάλεσε ο Ιων. «Δηλαδή η βία δεν οφείλεται σε συγκεκριμένο γονίδιο;» ρωτούσε εκείνη τη στιγμή ο δημοσιογράφος ενός αθηναϊκού ραδιοφωνικού σταθμού τον προσκεκλημένο του, ο οποίος είπε: «Μπορεί να υπάρχει κάποια γενετική προδιάθεση αλλά, ξέρετε, δεν πρέπει να πιστεύουμε ότι για το καθετί υπάρχει και ένα υπεύθυνο γονίδιο. Δεν ισχύει κανένας χυδαίος γενετικός ντετερμινισμός σύμφωνα με τον οποίο τα πάντα ελέγχονται από συγκεκριμένα γονίδια. Βέβαια πολλοί παρασύρονται από τα δημοσιεύματα που με πηχυαίους τίτλους προβάλλουν οι εφημερίδες γονίδιο τεμπελιάς, γονίδιο εξυπνάδας, γονίδιο παχυσαρκίας, γονίδιο βίας, γονίδιο εγκληματικότητας, γονίδιο ηθικής, γονίδιο συμπεριφοράς κ.ο.κ. και πιστεύουν ότι οποιοδήποτε εκδηλούμενο χαρακτηριστικό οφείλεται σε κάποιο γονίδιο».
Κλείσε, Κρίτων, το ραδιόφωνο φώναξε ο Φίλων και εξήγησέ μας σε παρακαλώ.
Αρχίζουμε λοιπόν πάλι. Και πρώτα πρώτα σας θυμίζω ότι ο φαινότυπος διαμορφώνεται από τους ποιοτικούς και τους ποσοτικούς χαρακτήρες. Οι πρώτοι ελέγχονται από ένα ή λίγα γονίδια και δεν επηρεάζονται από το περιβάλλον, όπως λ.χ. οι ομάδες αίματος, ενώ οι δεύτεροι από πολλά γονίδια και το περιβάλλον, όπως λ.χ. η ευφυΐα, στην οποία εμπλέκονται περίπου 100 γονίδια.
Δηλαδή η αποδεκτή ερμηνεία της αιτιατής σχέσης ανάμεσα στα γονίδια και οποιοδήποτε προϊόν της ζωής δεν είναι μόνο η κληρονομικότητα; ρώτησε πάλι ο Φίλων.
Ούτε μόνο το περιβάλλον συμπλήρωσε ο Ιων. Σε πάρα πολλές περιπτώσεις είναι η αλληλεπίδραση μεταξύ γενοτύπου και περιβάλλοντος. Για παράδειγμα, η σαγγιτάρια, ένα καλλωπιστικό φυτό, όταν αναπτύσσεται στο έδαφος τα φύλλα της μοιάζουν με βέλη, όταν αναπτύσσεται σε ρηχά νερά τα φύλλα της γίνονται ωοειδή και όταν είναι βυθισμένη στο νερό τα φύλλα της γίνονται στενόμακρα. Αυτή η ποικιλομορφία δεν οφείλεται σε γενετικές διαφορές αλλά σε διαφορές που προκαλούν τα διάφορα περιβάλλοντα. Αλλο παράδειγμα είναι η παχυσαρκία στον άνθρωπο. Ενα άτομο λ.χ. που έχει την κληρονομική γενετική προδιάθεση, δηλαδή αρκετούς γενετικούς πολυμορφισμούς που μπορούν να συμβάλουν στο να γίνει παχύσαρκο, μπορεί να αποτρέψει αυτό το χαρακτηριστικό με την κατάλληλη διατροφή. Αντίθετα ένα κληρονομικά λεπτό άτομο μπορεί να διατηρηθεί έτσι, εκτός και αν τρέφεται υπερβολικά ή παρουσιάζει ορμονικές διαταραχές. Δηλαδή η συνολική ποικιλότητα του κάθε ποσοτικού χαρακτηριστικού είναι το φάσμα των αντιδράσεων γενοτύπου και περιβάλλοντος, και άτομα με διαφορετική κληρονομικότητα για να παρουσιάσουν το ίδιο αποτέλεσμα πρέπει να υποστούν τη δράση διαφορετικού περιβάλλοντος.
Το παράδειγμα της παχυσαρκίας βέβαια δεν είναι το μοναδικό και οι αλληλεπιδράσεις γενοτύπου περιβάλλοντος εκτείνονται σε όλους τους ποσοτικούς χαρακτήρες της ανθρώπινης βιολογίας, ακόμη και της κοινωνικής συμπεριφοράς, όπως λ.χ. της επιθετικότητας, της βίας που ακούγαμε στο ραδιόφωνο. Ετσι δεν πρέπει να αναζητεί κανείς ένα γονίδιο για κάθε χαρακτηριστικό. Γι’ αυτό δεν υπάρχει λ.χ. «γονίδιο Ρουμπινστάιν» για το καλό παίξιμο του πιάνου. Υπάρχει όμως η μουσική ευφυΐα που εξαρτάται από την επιδεξιότητα του χεριού, τη δημιουργικότητα, τη συναισθηματική εκφραστικότητα, την προσοχή, την επιμονή, τον έλεγχο της χροιάς και του ρυθμού, της φωνής, τον χρονισμό της ευκαιρίας, το παιδαγωγικό περιβάλλον, τη συναισθηματική παρότρυνση κ.ά.
Γι’ αυτό η κατανόηση της κληρονομικότητας και του περιβάλλοντος είναι πρωταρχικής σημασίας. Γιατί έτσι θα μπορεί να υπάρξει αξιοποίηση της ποικιλότητας για την ανάπτυξη των ταλέντων και των δυνατοτήτων των ανθρώπων. Και όσον αφορά την κληρονομικότητα, η κατανόησή της κινείται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Σχετικά με το περιβάλλον πρέπει να γνωρίζετε ότι δεν είναι μόνο οι άμεσες συνθήκες της ζωής αλλά οι χιλιάδες επιδράσεις που επηρεάζουν τη μορφοποίηση του σώματος και του νου σε κάθε στάδιο της ζωής.
Ηταν ήδη έξω από το Συνεδριακό και Πολιτιστικό Κέντρο του Πανεπιστημίου Πατρών. Κόσμος πολύς είχε φθάσει για να δει και να ακούσει τον Πατριάρχη. Μια διεθνής προσωπικότητα τιμούσε την Πάτρα και το Πανεπιστήμιο. Οι τρεις φίλοι όμως ήξεραν ότι η διαμόρφωση της προσωπικότητάς του δεν ήταν γραμμένη μόνο στα γονίδιά του. Ηταν και το παιδαγωγικό περιβάλλον και η αντίδραση γενοτύπου – περιβάλλοντος.
Πόσο πιο ωραία, ύστερα απ’ αυτή τη συζήτηση, θα παρακολουθήσουμε την ομιλία του σκέφτηκαν ο Φίλων και ο Ιων, και χώθηκαν συνειδητοποιημένοι για πολλά πράγματα στη μεγάλη αίθουσα του Κέντρου.
* Ο κ. Σταμάτης Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής, πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών.
