Το All Souls College, αυτή είναι η ασφαλέστερη διεύθυνσή μου. Είναι οι ψυχές όλων των νεκρών» είχε πει, μόλις τον περασμένο Μάιο, ο σερ Αϊζάια Μπερλίν, αποχαιρετώντας μας μετά τη συνέντευξη για «Το Βήμα». Το όνομα του περίφημου κολεγίου της Οξφόρδης φυσικά και δεν μπορούσε να θεωρηθεί προφητικό, και επιπλέον αυτή ήταν η διεύθυνση του Μπερλίν εδώ και πολλές δεκαετίες. Η φράση όμως που συμπλήρωσε έγερνε λιγότερο προς το χιούμορ και περισσότερο στην κυριολεξία.
Από το βράδυ της περασμένης Τετάρτης η προσθήκη τού σερ Αϊζάια επιβεβαιώθηκε. Ο 88χρονος, Λετονός την καταγωγή, άγγλος φιλόσοφος της πολιτικής ελευθερίας και ταυτοχρόνως ιστορικός των ιδεών, έφυγε από τη ζωή και από το περίφημο, πλην όμως μικρότερο από αυτό του προορισμού του, All Souls College.
Ηταν ένας συναρπαστικός, ιδιοφυής διανοητής ο σερ Αϊζάια, και μαζί ένας συναρπαστικός ομιλητής – συγγραφέας, που έλουζε με ένα φως σαφήνειας και διαύγειας λεγόμενα και γραπτά. Αυτό το χάρισμα που εν γένει χαρακτηρίζει όλη τη γενιά του το εντόπιζε και το απολάμβανε κανείς στα βιβλία του Καρλ Μαρξ, Η εποχή του διαφωτισμού, Moses Hess, Τέσσερα δοκίμια για την Ελευθερία, Πατέρες και παιδιά, Το διαζύγιο των Φυσικών από τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες, Ο Vico και ο Herder, Ρώσοι στοχαστές, Εννοιες και κατηγορίες, Ενάντια στο ρεύμα, Προσωπικές εντυπώσεις κ.ά. αλλά και στο σύντομο κείμενο – αντιφώνηση που έγραψε επί τη αφίξει του στην Αθήνα. Το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Τμήμα Μεθοδολογίας και Ιστορίας των Επιστημών, τον ανακήρυξε επίτιμο διδάκτορα και ο Μπερλίν ευχαρίστησε για τη χαρά που του δόθηκε με ένα κείμενο καθαρότητας και πολυπρισματικότητας διαμαντιού:
«Τα Ιεροσόλυμα και η Αθήνα είναι το δίδυμο επιστέγασμα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, είναι τα πιο μεγάλα δέντρα, τα πιο δυνατά στυλώματα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Υπάρχει μεγαλύτερο προνόμιο που θα επιθυμούσε κανείς από το να δεχθεί πανεπιστημιακούς τίτλους και των δύο αυτών πόλεων; Δεν έφτασε βέβαια η στιγμή για να το αξίζω, αλλά, όπως είπε κάποιος κάποτε, είναι πιο ευχάριστο να παίρνεις περισσότερα απ’ ό,τι αξίζεις παρά εκείνο ακριβώς που αξίζεις. Αυτός είναι ο λόγος που τούτη τη στιγμή είναι μία από τις πιο υπέροχες στιγμές της μακρότατης ζωής μου».
Με μια εντυπωσιακή μεταστροφή από τη Φιλοσοφία (που βρισκόταν στο κέντρο της κλασικής παιδείας του) στην Ιστορία των Ιδεών, αμέσως μετά τον Πόλεμο, ο Μερλίν ήταν αυτός που κατ’ ουσίαν καθιέρωσε την ακαδημαϊκή μελέτη της Ιστορίας των Ιδεών και της Πολιτικής Ιστορίας στην Οξφόρδη. Εκτοτε στο επίκεντρο της κριτικής του βρίσκονταν συνεχώς οι μονιστικές αντιλήψεις, οι τελεολογικές πεποιθήσεις και τα συγκροτημένα ιδεολογήματα και τα παρεπόμενά τους η υπακοή σε ολοκληρωτικά κηρύγματα, οι αποκλεισμοί της μειοψηφίας.
«Ο Μπερλίν υπερασπίστηκε και πρόβαλε τον πολιτισμό της Ελευθερίας με μεγαλύτερη οξυδέρκεια και λαμπερή ευφυΐα, περισσότερο από κάθε άλλο σύγχρονο διανοητή» είχε πει πριν από μερικά χρόνια γι’ αυτόν ο περουβιανός πεζογράφος Μάριο Βάργκας Λιόσα.
«Τώρα, στο τέλος της ζωής μου, θα ήθελα να γνωρίζω περισσότερα από όσα όταν πρωτάρχισα να μελετώ. Η Φιλοσοφία όμως δεν έχει να κάνει με τη γνώση, αλλά με τη σκέψη, με τη διατύπωση ερωτημάτων, με την προσέγγιση προβλημάτων. Η Φιλοσοφία, αντίθετα με την Ιατρική, τη Φυσική, ακόμη και με το κυνήγι, δεν έχει μέθοδο. Είναι μια σειρά ερωτημάτων που ζητούν απάντηση» είχε πει στο «Βήμα» ο Μπερλίν, στη συνέντευξη που αποδείχθηκε και η τελευταία όσων είχε δώσει, πνευματικά ανήσυχος και σε εξαιρετική εγρήγορση. Ο ίδιος υποστήριζε ότι ακόμη και σήμερα, στο τέλος του αιώνα, υπάρχει περιέργεια πνευματική, όχι όμως στη Λογοτεχνία, «εκεί υπάρχουν νομπελίστες, όχι ιδιοφυΐες», ούτε στη Ζωγραφική, ούτε στην Ιστορία, στη Φιλοσοφία ή στη Μουσική, «ο Στραβίνσκι ήταν ο τελευταίος. Μη με ρωτήσετε «γιατί», κανείς δεν μπορεί να απαντήσει. Οι ιδιοφυΐες υπάρχουν σήμερα μόνο στις φυσικές επιστήμες, όχι στις ανθρωπιστικές».
Ο Αϊζάια Μπερλίν είχε γεννηθεί στη Ρίγα της Λετονίας το 1909. Εξι ετών εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στην Αγία Πετρούπολη, όπου γνώρισε από κοντά τη Σοσιαλοδημοκρατική και την Οκτωβριανή Επανάσταση και το 1919 οι Μπερλίν εγκαταστάθηκαν στην Αγγλία. Φοίτησε στο St. Paul’s School και στο Corpus Christi της Οξφόρδης. Δίδαξε Κοινωνική και Πολιτική Θεωρία, έγινε εταίρος του New College και αργότερα του All Souls College. Εγινε επίσης καθηγητής των Ανθρωπιστικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Στον πόλεμο υπηρέτησε στις πρεσβείες της Βρετανίας, της Ουάσιγκτον και της Μόσχας.
