Στεφανιαία νόσος και στεφανιαία καρδιοπάθεια προκαλούνται από στενώσεις που δημιουργούνται στο τοίχωμα των αρτηριών που αρδεύουν, αιματώνουν το μυοκάρδιο. Οι στενώσεις αυτές λέγονται αθηρωματικές πλάκες από τον καιρό του Ιπποκράτη. Αθηρός στην αρχαία ελληνική διάλεκτο σημαίνει ξανθός, υποκίτρινος, όπως το χρώμα του ξίγκους. Πράγματι τα αθηρώματα, οι αθηρωματικές πλάκες, αποτελούνται από ζωικό λίπος, λιπίδια, τριγλυκερίδια και δυσκίνητες λιποπρωτεΐνες (Low Density Lipoproteins, κατά σύντμηση LDL) ενωμένες με χοληστερίνη.


Ο στενός πια αυλός της αρτηρίας, στενός συνεπεία των αθηρωμάτων που δημιουργήθηκαν στο αρτηριακό τοίχωμα, παρεμποδίζει τη ροή του αίματος και την τροφοδοσία των αντιστοίχων κυττάρων. Δημιουργείται ελαττωμένη και σε σωστά ελληνικά ισχνή αιμάτωση, ισχαιμία. Η ισχαιμία (ischaemia διεθνώς) μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα, μπορεί και όχι. Σε μελέτες που έχουμε κάνει με συνεργάτες (χρησιμοποιώντας ηλεκτροκαρδιογράφο συνεχούς καταγραφής για εικοσιτετράωρα σε κασέτες), σε καθένα επεισόδιο αντιληπτής (με συμπτώματα) ισχαιμίας αντιστοιχούν άλλα 11 μη αντιληπτής ισχαιμίας: ένα προς έντεκα. Υπάρχουν και πολλά άτομα (άνδρες και γυναίκες, 45 χρόνων και άνω οι μεν, πενήντα και άνω οι δε) που δεν έχουν ποτέ συμπτώματα· σιωπηρά ισχαιμία που μπορεί να οδηγήσει σε σιωπηρό ή βουβό έμφραγμα του μυοκαρδίου. Εμφραγμα που διαγιγνώσκεται συγκρίνοντας παλιά και νεότερα ηλεκτροκαρδιογραφήματα. Κάθε έμφραγμα του μυοκαρδίου προκαλεί μόνιμη καρδιακή αναπηρία, μεγάλη ή μικρή, ανάλογα με το μέγεθος του εμφράκτου. Υπάρχουν όμως και άλλες χειρότερες επιπλοκές της στεφανιαίας νόσου. «Ποτέ μα ποτέ δεν παραπονέθηκε για τίποτα. Ηταν ένας άντρας σαν τα ψηλά βουνά. Βέβαια κάπνιζε. Κάπνιζε από τότε που πήγαινε σχολείο. Το ευχαριστιόταν», έλεγε. «Κάθε πρωί έψηνε καφέ και άναβε τσιγάρο. Πρέπει να έσβησε τα χαράματα. Στριφογύριζε δίπλα μου, αλλά δεν έδωσα σημασία, με ξαναπήρε ο ύπνος. Οταν ξύπνησα, πανικοβλήθηκα. Αρχισα τα τηλέφωνα. Τελικά ήρθε ένα ασθενοφόρο και πήγαμε στο εφημερεύον νοσοκομείο, που απεργούσε αλλά δεχόταν υπερεπείγοντα. Ηξερα ότι ήταν αργά…», είπε κλαίγοντας.


Η στεφανιαία νόσος σήμερα έχει διάφορες μορφές θεραπείας: φαρμακευτική με νεότερα και καλύτερα φάρμακα· αγγειοπλαστική, όπου προσπαθούμε να ξεφράξουμε τα βουλώματα με σύρματα και σωληνάκια με μπαλονάκι στην άκρη τους που ξεφουσκώνει και φουσκώνει συνθλίβοντας το αθήρωμα που προκαλεί τη στένωση της αρτηρίας· ελατήρια (stents), σβουράκια με διαμαντάκια που ρινίζουν τα πετρωμένα και ασβεστωμένα αθηρώματα και ενδοαυλικές στενώσεις. Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα έχει αυξηθεί πολύ και η «παραδοσιακή» (παράδοση μιας γενιάς χειρουργών) αντιμετώπιση, οι εγχειρήσεις στεφανιαίας παράκαμψης των βουλωμάτων και των στενώσεων: bypass. Η αύξηση του αριθμού των εγχειρήσεων καρδιάς δεν οφείλεται μόνο στην αύξηση του αριθμού των καρδιοπαθών.


Και εδώ μια στάση! Οι επιστημονικές εταιρείες αλλά κυρίως το ελληνικό κράτος εθελοτυφλούν. Νομοθεσία που να προστατεύει τους μη καπνιστές από προϊόντα καπνού στον αέρα που αναπνέουν στον χώρο δουλειάς ή σε δημόσιους χώρους δεν υπάρχει. Νομοθεσία που να απαγορεύει τη διαφήμιση και προαγωγή του καπνίσματος δεν προωθείται. Είναι κακόβουλη σοφιστεία η εξίσωση της ελευθερίας του πολιτικού λόγου με τον εμπορικό λόγο προώθησης τοξικών προϊόντων. Η στεφανιαία καρδιοπάθεια είναι η συχνότερη πάθηση και αιτία θανάτου στην Ελλάδα. Εχει κόστος φοβερό, κοινωνικό και οικονομικό κόστος στο περιβάλλον του ατόμου, αλλά και στο κοινωνικό σύνολο. Τα ταμεία υγείας έγιναν ελλειμματικά, όχι μόνο από κακοδιαχείριση. Το Δημόσιο προτιμάει να επιχορηγεί κρατικά και ιδιωτικά νοσοκομεία και κλινικές για επεμβάσεις καρδιάς, για φάρμακα κατά του καρκίνου, του εμφυσήματος και των άλλων παθήσεων που προκαλεί το τσιγάρο, για πρόωρες συντάξεις πραγματικής αναπηρίας και χηρείας. Και τα ελλείμματα αυξάνονται στα ταμεία υγείας και στα δημόσια νοσοκομεία. Το υπουργείο Οικονομικών εισπράττει στα γρήγορα τα λεφτά από κάθε κορδέλα πακέτου τσιγάρων, προτού βγουν τα φορτηγά με τις κούτες τα τσιγάρα από τα καπνεργοστάσια και τις αποθήκες. Κοντόφθαλμα τα έσοδα, μακροχρόνια και αυξανόμενα τα έξοδα και το έλλειμμα. Στάση τέλος.


Ο αριθμός των εγχειρήσεων καρδιάς αυξάνεται όχι μόνο γιατί αυξάνεται ο αριθμός των καρδιοπαθών, αλλά γιατί έχει αυξηθεί στην Ελλάδα και συνεχίζει να αυξάνεται και ο αριθμός των καρδιοχειρουργών. Είναι διαπιστωμένο με ισχυρά στοιχεία ότι για τον ίδιο αριθμό καρδιοπαθών ανά εκατομμύριο πληθυσμού και με τις ίδιες επιστημονικές ενδείξεις για εγχειρήσεις καρδιάς γίνονται περισσότερες επεμβάσεις στις περιοχές εκείνες που έχουν περισσότερους καρδιοχειρουργούς και από τότε που αυξήθηκε ο αριθμός των καρδιοχειρουργών. Το ίδιο ισχύει και για άλλες διαγνωστικές ή θεραπευτικές επεμβάσεις όταν αυξηθεί ο αριθμός των αντίστοιχων ειδικών.


Ως τώρα για την αντιμετώπιση της στεφανιαίας καρδιοπάθειας είχαμε φαρμακευτική αγωγή, αγγειοπλαστική (με αυξανόμενη τεχνολογία για τη διάνοιξη των στενώσεων) και τις εγχειρήσεις bypass. Θα πρέπει στο σημείο αυτό να τονισθεί με έμφαση ότι οποιαδήποτε μορφή θεραπείας της στεφανιαίας καρδιοπάθειας ετεροχρονίζει τη νόσο. Δεν υπάρχει ίαση, δυστυχώς. Η στεφανιαία νόσος δεν είναι όπως η χολολιθίαση. Βγήκε η χοληδόχος κύστη (χολοκυστεκτομή) και τελείωσε η ιστορία. Εγινε σκωληκοειδεκτομή και έληξε η σκωληκοειδίτις.


Στη στεφανιαία καρδιοπάθεια από τότε που μπήκαν τα μοσχεύματα (bypass) αρχίζει η αντίστροφη μέτρηση ώσπου να στενέψουν. Τα μοσχεύματα θέλουν συντήρηση με φάρμακο βέβαια. Και με την αγγειοπλαστική μπορεί να γίνει επαναστένωση, το πρώτο εξάμηνο μάλιστα.


Τα τελευταία χρόνια μπήκε και άλλη μορφή θεραπείας της στεφανιαίας καρδιοπάθειας αλλά και των στενώσεων των αρτηριών των ποδιών (οι δύο παθήσεις συχνά συνυπάρχουν). Η νεότερη αυτή μορφή θεραπείας είναι αιτιολογική, αλλά και δύσκολη στην εφαρμογή της από την πλευρά του ασθενούς. Απαιτείται συνεχής εγρήγορση χωρίς αποκλίσεις και εξαιρέσεις. Οι καρποί όμως αυτής της αγωγής είναι εκπληκτικοί σε αποτέλεσμα και διάρκεια. Ετσι δείχνουν τα αποτελέσματα της Lifestyle Heart Study1, που ξεκίνησε πριν από χρόνια στο Σοσαλίτο της Καλιφόρνιας. Στη μελέτη αυτή1μετέχουν πολλά και μεγάλα νοσοκομειακά κέντρα και ινστιτούτα υγείας.


Ο στεφανιαίος ασθενής πρέπει να αλλάξει τρόπο ζωής. Οχι από φόβο μη πεθάνει ή μείνει ανάπηρος από εγκεφαλική ή καρδιακή επιπλοκή. Αλλά για να χαρεί τη ζωή, τις χαρές της ζωής και τη φύση περισσότερο. Από αγάπη για να ζήσει και με καλή ποιότητα ζωής.


Το πρόγραμμα της πολυκεντρικής μελέτης Lifestyle Heart Study περιλαμβάνει τους εξής ακρογωνιαίους λίθους στο οικοδόμημα μακράς και χαρούμενης ζωής:


* Φυτική διατροφή χωρίς λιπαρές ουσίες. Επιτρέπεται ως 10% επί του συνόλου των όλων θερμίδων του 24ώρου ελαιόλαδο (κατά προτίμηση κρυοσυμπίεστο, αθέρμιστο, αζεμάτιστο, που γίνεται με σύνθλιψη και όχι θέρμανση των ελιών). Για το ελαιόλαδο ισχύει το παλιό ρητό «ο εχθρός του καλού είναι το καλύτερο». Αν το λίγο, το ελάχιστο, κάνει καλό, το πολύ κάνει κακό στον μεταβολισμό των λιπιδίων και στο ισοζύγιο των θερμίδων.


* Τεχνικές απλές και καθόλου δύσκολες: ελάττωσης του πνευματικού στρες (του «άγχους») διάρκειας μιας ώρας την ημέρα ή δύο ημίωρων.


* Σωματική άσκηση με τα πόδια: βάδην, ποδήλατο, κυλιόμενος τάπητας, γυμναστική, κολύμπι παράλληλα με την ακτή κλπ. για τουλάχιστον μισή ώρα την ημέρα.


* Διακοπή του καπνίσματος, βέβαια, ενεργητικού και παθητικού. Μη γίνετε από καπνιστής κλέφτης των τσιγάρων των άλλων. Και οι άλλοι, η παρέα σας καλύτερα να μην περιλαμβάνει καπνιστές ή καπνίστριες.


* Επιλογή της παρέας σας, των φίλων σας, της ομάδας που θα σας στηρίξει στην κρίσιμη αυτή καμπή της ζωής σας όπου διαγνώστηκε στεφανιαία καρδιοπάθεια. Από εδώ και πέρα η παρέα σας πρέπει να αποτελείται από άτομα που πιστεύουν στην υγιεινή διαβίωση, στη φυτική διατροφή, στη σωματική άσκηση, στο χιούμορ. Καρδιοπαθείς που γελούν συχνά και αυθόρμητα ζουν περισσότερο. Το ίδιο οι λεπτοί και οι φιλόζωοι, όπως δείχνουν επιδημιολογικές μελέτες.


Στην Ελλάδα η επιλογή τέτοιας εκλεκτής παρέας είναι εύκολη. Οι Ελληνες είναι πνευματώδεις, με χιούμορ, εξωστρεφείς, υποστηρικτικοί και φυσιολάτρες. Και ξέρουν τι θα πει η σήμερα δημοφιλής διεθνώς μεσογειακή διατροφή.


Στο μέγιστο ποσοστό της είναι η παραδοσιακή ελληνική κουζίνα των λαδερών με λίγο λάδι (όχι μόνο για να μην μπαϊλτίσει ο ιμάμης). Φρέσκα φρούτα και φρέσκα λαχανικά.


Μετά από τέσσερα χρόνια τέτοιας υγιεινής διαβίωσης τα κέντρα που μετέχουν στη Lifestyle Heart Study αναφέρουν:


* Ελάττωση της στηθάγχης στο 91% των μετεχόντων στη μελέτη.


* Ελάττωση της κακής χοληστερίνης (LDL) κατά 40%.


* Συνεχιζόμενη υποχώρηση των στενώσεων των αρτηριών, ελεγμένη με στεφανιαία αγγειογραφία. Και μια μικρή ποσοστιαία ελάττωση του βαθμού στενώσεως της αρτηρίας έχει ως αποτέλεσμα θεαματική βελτίωση της αιματώσεως του μυοκαρδίου. Ο έλεγχος αυτός έγινε με τον ακριβέστερο τρόπο: τομογραφία μυοκαρδίου με ποζιτρόνια. Η σχέση αρδεύσεως του μυοκαρδίου (αιματώσεως) και ελάττωσης της στενώσεως της αντίστοιχης αρτηρίας είναι δύναμη στην τετάρτη (μην ξεχνάμε την απλή άλγεβρα) (-Δ)4. Αν μια στένωση του αυλού της αρτηρίας υποχωρήσει κατά 5%, η αντίστοιχη αύξηση της αιμάτωσης του μυοκαρδίου είναι: 5Χ5Χ5Χ5, ήτοι 625% βελτίωση!


Οι ασθενείς της μελέτης αυτής1συγκρίθηκαν με άτομα με παρόμοιες στενώσεις και ισχαιμία, οι οποίοι συνέχισαν τον χαβά τους: κρεατικά, τυριά, τσιγάρα, εκνευρισμός, στρες, κοιλιές, ξενύχτια και αυτοκίνητο. Οι στενώσεις προχώρησαν και σε μερικούς έγιναν και δυσάρεστες επιπλοκές.


Αν στην παραπάνω υγιεινοδιαιτητική αγωγή προστεθεί και ένας απλός συνδυασμός νεότερων φαρμάκων που κυριολεκτικά στοχεύουν στο αθήρωμα (βούλωμα) της αρτηρίας, τότε τα αποτελέσματα είναι θεαματικά εντός ολίγων εβδομάδων. Βελτιώνεται η ισχαιμία. Εχουμε δει με συνεργάτες μου στο εργαστήριο χρησιμοποιώντας στεφανιαίο αγγειοσκόπιο πλήρη απάλειψη της ασταθούς, πλούσιας σε ζωικό λίπος, στιβάδας της αθηρωματικής πλάκας. Από ασταθής η πλάκα, που μπορούσε να ραγεί μέσα στον αυλό της αρτηρίας ελκύοντας συγχρόνως και αιμοπετάλια και να προκληθεί θρόμβος και απόφραξη, έγινε σταθερή και πολύ λιγότερο επικίνδυνη η στένωση. Αγγειογραφικά μακροχρονίως η πλέον θεαματική υποχώρηση των στενώσεων γίνεται αν στην υγιεινοδιαιτητική και φαρμακευτική αγωγή προστεθεί μια φορά τον μήνα φιλτράρισμα και αφαίρεση των δυσκίνητων λιποπρωτεϊνών του πλάσματος (LDL plasmapheresis). Τύφλα να έχουν οι καρδιοχειρουργοί; Δεν το κάνουμε γι’ αυτό. Η στεφανιαία νόσος είναι μια πάθηση που κρατάει όσο και το βιος του ανθρώπου. Ο Ιπποκράτης διδάσκοντας τους μαθητές του στην Κω έλεγε για την ιατρική που είναι συνδυασμός επιστήμης και τέχνης «Ο μεν βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρά», προτρέποντας τους μαθητές του να αφοσιωθούν όλη τους τη ζωή στην εκμάθηση της ιατρικής, γιατί είναι πολλά αυτά που πρέπει να μάθουμε και συνεχώς να μαθαίνουμε.


Η υγιεινοδιαιτητική αγωγή μαζί με έναν απλό συνδυασμό φαρμάκων επιμηκύνει κατά πολύ τον βίο των στεφανιαίων ατόμων και προσθέτει χαρά και ποιότητα στη ζωή τους.


1. Ornish και συνεργάτες: Lifestyle Heart Study, Conference on Transcatheter Cardiovascular Therapeutics, Washington DC, 1997.


Ο κ. Διονύσης Γ. Καραλής είναι καθηγητής Καρδιολογίας στο Ιατρικό Πανεπιστήμιο του Σικάγου, Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Rush – Presbyterian – St Luke’s Medical Center.