Ο Ελλην του Actor’s Studio
Είναι ένας άνθρωπος που έχει το ταλέντο να «καλλιεργεί το μέλλον». Είναι δάσκαλος ηθοποιών και σκηνοθετών, ισόβιο μέλος του φημισμένου Actor’s Studio στη Νέα Υόρκη. Το Actor’s Studio, «Το Εργαστήρι του Ηθοποιού» στα ελληνικά, είναι σε μεγάλο βαθμό «υπεύθυνο» για το είδος της υποκριτικής που κυριαρχεί στο θέατρο και στην Εβδόμη Τέχνη του δεύτερου μισού του αιώνα μας. Στις αίθουσές του διδάχθηκαν ηθοποιοί όπως ο Τζέιμς Ντιν, ο Μάρλον Μπράντο, η Μέριλιν Μονρόε, ο Ρόμπερτ Ντε Νίρο, ο Αλ Πατσίνο. Εκεί αναπτύχθηκε η περιώνυμη «Μέθοδος» από τον Λι Στράσμπεργκ και τον Ηλία Καζάν, ένας επαναστατικός για την εποχή του τρόπος διδασκαλίας της υποκριτικής. Εκεί ο Ανδρέας Μανωλικάκης είναι σήμερα, στα 41 του χρόνια, καθηγητής υποκριτικής και υπεύθυνος του τμήματος σκηνοθεσίας. Διδάσκει δηλαδή νεαρά άτομα που είναι πιθανόν να σημαδέψουν με την παρουσία τους τις σκηνές του Μπρόντγουεϊ και τα πλατό του Χόλιγουντ τα επόμενα χρόνια. Ζει ως εκ τούτου έναν συναρπαστικό ρόλο ζωής και εμείς αυτή τη στιγμή, παρ’ ότι δεν είμαστε όλοι ηθοποιοί – μαθητές του, έχουμε την τύχη να ρίξουμε μια ματιά σε μερικές από τις φράσεις που ίσως αποτελούν «φωτογραφίες του ταλέντου του». Πώς αντιλαμβάνεσθε αν ένας φοιτητής σας είναι αυτό που λέμε «ταλέντο»;
«Αν είναι ταλέντο, τότε αυτά τα οποία κάνει έστω και για ένα δευτερόλεπτο φαίνεται ότι τον αφορούν προσωπικά. Οταν έναν ηθοποιό τον αφορά ο ρόλος που υποδύεται, το ενδιαφέρον όσων τον παρακολουθούν απορροφάται αυτόματα».
Οταν κάτι το οποίο κάνουμε μας αφορά προσωπικά, σημαίνει ότι έχουμε ταλέντο σ’ αυτό;
«Κυρίως σημαίνει ότι υπάρχει μια ένδειξη ταλέντου. Ο Φρανσουά Ταλμά, ένας μεγάλος γάλλος ηθοποιός του 18ου αιώνα, είχε πει ότι ταλέντο είναι η εξαιρετική ευφυΐα και η εξαιρετική ευαισθησία. Προτιμώ αυτόν τον ορισμό».
Τι κάνει την ευφυΐα «εξαιρετική»;
«Οχι πάντως τα βιβλία. Ο Ταλμά δεν εννοεί την ευφυΐα που προέρχεται από τα βιβλία αλλά από την ικανότητα να καταλαβαίνεις την ανθρώπινη ψυχή. Αν τα βιβλία οδηγούσαν στην ευφυΐα, τότε όλοι οι Ακαδημαϊκοί θα ήταν Μάρλον Μπράντο».
Δηλαδή πιστεύετε ότι το ταλέντο είναι ανεξάρτητο της εκπαίδευσης;
«Ναι, διότι η εκπαίδευση δεν σου δίνει ταλέντο. Το ταλέντο όμως χρειάζεται την εκπαίδευση για να επιβιώσει και να αναπτυχθεί. Ωστόσο η εκπαίδευση δεν περιορίζεται στη στενή έννοια της κατανάλωσης σελίδων, αφορά μια μεγάλη γκάμα πρακτικών ασκήσεων και διαδικασιών».
Ενας αγράμματος μπορεί να διαθέτει ταλέντο μεγάλου ηθοποιού;
«Και βέβαια! Ο Τσαρούχης όμως είχε πει κάτι καταπληκτικό πάνω σ’ αυτό: «Η αγραμματοσύνη και η απαιδευσιά σαν αρχική ύλη είναι σαν τη δροσιά για το θέατρο, γιατί είσαι παρθένος, είσαι ανοιχτός. Αν όμως αυτό δεν καλλιεργηθεί, η δροσιά γίνεται σκουριά»».
Τι είναι αυτό που προσπαθείτε να γίνει κτήμα των φοιτητών σας;
«Κατ’ αρχήν προσπαθώ να τους εμπνεύσω εμπιστοσύνη στον εαυτό τους. Οχι όσον αφορά τις δυνατότητές τους αλλά την πιθανότητα να κάνουν λάθος. Δίνω στον ηθοποιό την ευκαιρία να εκτεθεί. Τότε αρχίζει να τολμά, να τολμά χωρίς να φοβάται το λάθος. Το λάθος φυσικά θα γίνει και τότε αποκαλύπτεται ότι δεν είναι λάθος, αλλά σκαλί προς την επιτυχία».
Η τέλεια υποκριτική είναι ελεγχόμενη; Ο ρόλος είναι στα χέρια του ηθοποιού ή ο ηθοποιός στα χέρια του ρόλου;
«Φυσικά και είναι ελεγχόμενη η υποκριτική. Το παίξιμο δεν διαμορφώνεται τυχαία, πρόκειται για ένα επάγγελμα που στηρίζεται στην επανάληψη και πρέπει κάθε φορά η απόδοση να είναι άψογη και όμοια με την προηγούμενη χωρίς όμως να είναι αντίγραφο ή απομίμηση της προηγούμενης».
Κάποιοι ηθοποιοί ωστόσο λένε ότι «παρασύρονται από το συναίσθημα».
«Το «με παρέσυρε το συναίσθημα» είναι η πιο ερασιτεχνική φράση που μπορείς να ακούσεις. Και αν κρατάς ένα σπαθί στο χέρι, όπως ο Αμλετ στην τελευταία σκηνή; Θα κόψεις το κεφάλι τού απέναντι επειδή θα σε παρασύρει το συναίσθημα; Αυτά δεν έχουν την παραμικρή σχέση με το τι είναι υποκριτική».
Πριν από λίγους μήνες κυκλοφόρησε στα ελληνικά το βιβλίο «Βαχτάνγκοφ: Μαθήματα υποκριτικής και σκηνοθεσίας» σε δική σας μετάφραση. Περί τίνος πρόκειται;
«Κατά τον Ηλία Καζάν και τον Λι Στράσμπεργκ, είναι ένα από τα σημαντικότερα βιβλία που έχουν γραφτεί ποτέ για το θέατρο. Αναφέρεται στη διδασκαλία υποκριτικής και στις μεθόδους σκηνοθεσίας του Βαχτάνγκοφ».
Ποιος ήταν ο Βαχτάνγκοφ;
«Ο κορυφαίος μαθητής του Στανισλάφσκι και αυτός που τελειοποίησε τη θεωρία του. Ο Στανισλάφσκι θεωρούσε έναυσμα για έναν ηθοποιό την ερώτηση «αν ήσουν εσύ στη θέση του χαρακτήρα, τι θα έκανες;». Αν όμως μια ηθοποιός ήταν στη θέση της Μήδειας, μπορεί να μη σκότωνε τα παιδιά της. Πώς λοιπόν θα την αφορούσε προσωπικά ο ρόλος;».
Πώς;
«Ο Βαχτάνγκοφ διαφοροποίησε ελαφρά το εν λόγω έναυσμα λέγοντας ότι ο ηθοποιός πρέπει να ξεκινήσει από το «τι θα έπρεπε να του συμβεί εκείνου προκειμένου να αντιδράσει με τον τρόπο που αντιδρά ο χαρακτήρας». Ετσι η φαντασία απελευθερώνεται. Στον Βαχτάνγκοφ στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό η ίδια η «Μέθοδος»».
Τι είναι η «Μέθοδος»;
«Η «Μέθοδος» είναι μια διαδικασία που οδηγεί στη δημιουργικότητα. Βοηθάει τον ηθοποιό να παίζει δημιουργικά και όχι μηχανικά. Του παρέχει κλειδιά για να μπορεί αυτά τα οποία λέει και κάνει επάνω στη σκηνή να τον αφορούν προσωπικά. Ο καθένας είναι η δική του «Μέθοδος». Παίρνουμε από τον μαθητή αυτό που μας δίνει και τον βοηθάμε με τα όπλα του να αναπτύξει την ατομικότητά του. Στη «Μέθοδο», άλλα κλειδιά ταιριάζουν σ’ εμένα και άλλα σε κάποιον άλλον».
Πώς βρίσκεται για τον καθένα το κλειδί που του ταιριάζει;
«Μέσα από σωστή καθοδήγηση ο καθένας μόνος του δοκιμάζει και αποφασίζει. Ο δάσκαλος οφείλει να φέρει την αρμαθιά με τα κλειδιά και να δημιουργήσει το κατάλληλο περιβάλλον όπου ο μαθητής θα τολμήσει να τα δοκιμάσει στον εαυτό του. Χωρίς πίεση. Γιατί, ακόμη κι αν βάλει το σωστό κλειδί, αν το κάνει με άγχος και βιασύνη δεν θα συμβεί τίποτε».
Πιστεύω πως έχετε κάποιο όραμα για το θέατρο στην Ελλάδα, πως κάτι θέλετε να κάνετε. Είναι αλήθεια;
«Ναι, παρ’ ότι απορώ που το λέτε. Δεν έχω μιλήσει σε κανέναν γι’ αυτό. Τι σας έκανε να το υποθέσετε;».
Το ότι κάθε καλοκαίρι τα τελευταία τρία χρόνια βρίσκεστε στην Αθήνα δίνοντας σεμινάρια σε ηθοποιούς.
«Μάλιστα. Ασφαλώς και έχω στο μυαλό μου κάτι, αλλά αυτό δεν έχει σχέση με ίδρυση θιάσου. Απλώς θα ήθελα μέσα από τα εδώ σεμινάριά μου να αναδειχθεί ένας πυρήνας ηθοποιών με τον οποίο θα μπορούσα να ανεβάσω στο μέλλον κάποιες παραστάσεις στην Ελλάδα».
Εχετε κάποιο στοιχείο αυταρέσκειας; κάτι το οποίο επιμελείσθε στην εμφάνισή σας και το οποίο αισθάνεσθε ότι σας ξεχωρίζει;
«Περίπου 6.000! Αλλά νομίζω ότι όλοι έχουμε περίπου από 6.000».
Το δαχτυλίδι σας είναι ένα από αυτά;
«Το δαχτυλίδι μου έχει φτιαχτεί από τα χρυσά δόντια του πατέρα μου!».
(ελαφρώς σοκαρισμένος) … Σοβαρά;
«Πού να δείτε πώς αντιδρούν οι Αμερικανοί όταν το λέω! Φυσικά και μιλάω σοβαρά!».
Τι σημαίνει αυτό τώρα;
«Τίποτε. Οταν έγινε η εκταφή ήμουν υπεύθυνος εκ μέρους της οικογενείας. Ο νόμος ορίζει να δίνονται τα χρυσά δόντια στην οικογένεια. Ε, οι περισσότεροι τα βάζουν σε κουτάκι. Εγώ σκέφθηκα να τα κάνω δαχτυλίδι».
Αισθάνεσθε να σας προσφέρει κάτι σαν προστασία όταν το φοράτε;
«Κατά κάποιον τρόπο… Θα έλεγα ότι, αν αισθανθώ μια επίθεση κακίας, το στρέφω λίγο προς το μέρος της».
Τι δουλειά έκανε ο πατέρας σας;
«Δημοσιογράφος στο «Βήμα», στα «Νέα» και στον «Ταχυδρόμο». Ηταν ο Γιάννης Μανωλικάκης. Επίσης ήταν ο βιογράφος του Ελευθερίου Βενιζέλου. Ηταν ένας από τους πιο τρυφερούς και γενναιόδωρους ανθρώπους που έχω γνωρίσει. Ηταν ο καλύτερός μου φίλος».
Τι θεωρείτε πολύτιμο στη ζωή σας;
«Τη μητέρα μου. Χωρίς δεύτερη σκέψη. Από εκεί και πέρα είναι οι μαθητές μου, οι ώρες διδασκαλίας και έρευνας».
Τελευταία, επιστήμονες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οποιαδήποτε συνήθειά μας είναι μορφή εθισμού και δεν αποτελεί παρά τρόπο να πείσουμε τον εγκέφαλό μας να εκκρίνει περισσότερη ντοπαμίνη, το μόριο της ευχαρίστησης. Ποιοι είναι οι δικοί σας εθισμοί; Τι ανεβάζει την ντοπαμίνη σας;
«Ως τα 19 ήμουν εθισμένος στο ποδόσφαιρο. Αν δεν άγγιζα την μπάλα, κάτι γινόταν. Ημουν Ολυμπιακός και εξακολουθώ να είμαι. Το τσιγάρο ήταν άλλος ένας εθισμός ώσπου το σταμάτησα πριν από δέκα χρόνια. Σήμερα πρέπει να πιω απαραιτήτως τέσσερις εσπρέσο την ημέρα. Πάντως νομίζω ότι η έρευνα και η διδασκαλία έχουν γίνει πλέον οι πιο ισχυροί εθισμοί μου».
Μπορούν να προκαλούν τόσο έντονη ευχαρίστηση;
«Ναι, και θα σας πω γιατί: Ο Αριστοτέλης αναλύοντας το τι είναι αληθινή ευχαρίστηση είπε ότι ευχαρίστηση δεν προσφέρει κάτι το οποίο μπορεί να περιλαμβάνει μέσα του την υπερβολή και την ακρότητα. Οπως, π.χ., το φαγητό, το ποτό, το σεξ, όπου αν καταναλώσεις περισσότερο απ’ όσο χρειάζεσαι παύει να αποτελεί ευχαρίστηση. Και καταλήγει λέγοντας ότι αληθινή ευχαρίστηση προσφέρει μόνο η γνώση. Διότι δεν περιέχει την υπερβολή. Δεν καλύπτεται η γνώση. Αλλωστε είναι και η φυσική κατάσταση του ανθρώπου το να θέλει να μαθαίνει. Πιστεύω λοιπόν ότι υπάρχουν τόσο πολλά να μάθω που δεν θα προλάβω. Και αυτό με ευχαριστεί».
