vand@ath.forthnet.gr


Αν είναι κοινός τόπος ότι, σχηματικά μιλώντας, το πέρασμα από τις παραδοσιακές στις νεωτερικές κοινωνίες συνιστά μια αποφασιστική ιστορική τομή, είναι επίσης κοινώς παραδεκτό ότι το πέρασμα στην ύστερη νεωτερικότητα ή, κατά άλλους, μετανεωτερικότητα συνιστά την εισαγωγή σε μια ιδιαίτερη κοινωνική συνθήκη. Στην πρώιμη νεωτερικότητα το υποκείμενο, με αναπτυγμένη εσωτερικότητα και ατομικότητα πλέον, εγκαλείται να νοηματοδοτήσει εν μέρει με τις δικές του δυνάμεις τον κοινωνικό κόσμο, ο οποίος δεν ανάγεται πια σε μια προνεωτερική, προδιαγεγραμμένη και δοτή οντολογική τάξη πραγμάτων. Στην ύστερη νεωτερικότητα καλείται να κάνει το ίδιο, αλλά σε συνθήκες καταστατικής ανασφάλειας, διακινδύνευσης και κρίσης των «μεγάλων αφηγήσεων» και κάθε λογής -ισμών. H υπό εξέταση ανθολογία 16 κειμένων ελλήνων και γάλλων στοχαστών διερευνά σε διάφορα πεδία τις έννοιες της κρίσης και του νοήματος κυρίως με όρους κοινωνικής ψυχολογίας. Εμφαση δίνεται στη σκοπιά του ίδιου του υποκειμένου και στον τρόπο που νοηματοδοτεί τα βιώματά του. Θα αναφερθώ ενδεικτικά σε τέσσερα από τα πιο ενδιαφέροντα κείμενα.


Ο Τάκης Χαλάτσης καταπιάνεται με την αίσθηση παρακμής των φιλικών δεσμών. Προβαίνει σε μια κριτική επισκόπηση της βιβλιογραφίας όσον αφορά τις ψυχοκοινωνικές λειτουργίες της φιλίας, αποδίδοντας έμφαση στις συνθήκες που ευνοούν την απόσυρση του υποκειμένου σε έναν προβληματικό ατομοκεντρικό κόσμο που υπονομεύει το νόημα των φιλικών σχέσεων. Υποστηρίζει ότι η συχνά απαισιόδοξη αποτίμηση των τελευταίων τόσο από τους ερευνητές όσο και από τα ίδια τα υποκείμενα εν μέρει εδράζεται σε μια σύγχυση ανάμεσα στην έννοια του ωφελιμισμού και της ανταποδοτικότητας, η οποία οφείλεται σε κοινωνικοπολιτισμικούς και ιστορικούς λόγους. Ο Νικόλας Χριστάκης εξετάζει τη δημόσια πρόσληψη της επιστήμης και της τεχνολογίας. Διαπιστώνει μια διάχυτη, κοινόχρηστη ιεροποίηση και μυθοποίησή τους. Αποδίδονται σε αυτές χαρακτηριστικά που βρίσκονται σε άλλα συστήματα σκέψης, όπως π.χ. στη μαγεία. Ο λόγος περί τεχνοεπιστήμης περιλαμβάνει έτσι ορθολογικά και ανορθολογικά στοιχεία, και παράγει μια αμφίθυμη στάση. Από τη μία, αίσθηση παντοδυναμίας, από την άλλη, άγχος, στον βαθμό που η επιστήμη αναγορεύεται σε μια οιονεί μυθική δύναμη, ανεξάρτητη από τον ανθρώπινο έλεγχο.


Ο Vincent de Gaulejac εξετάζει την κρίση νοήματος στις σύγχρονες εργασιακές σχέσεις και κυρίως στις μεγάλες επιχειρήσεις. Οπως χαρακτηριστικά λέει, οι μέτοχοι και οι εργαζόμενοι μπορεί να είναι στην ίδια εταιρεία, όχι όμως στην ίδια κοινωνία. Δεν είναι απλώς ότι λόγω της διαφορετικής θέσης τους έχουν διαφορετικά συμφέροντα. Σκέπτονται και ενεργούν με τελείως διαφορετικούς όρους, κάτι που επιτείνεται σε βαθμό παροξυσμού τα τελευταία χρόνια από την ανατίμηση της χρηματιστηριακής διάστασης όσον αφορά τα οικονομικά αποτελέσματα και τη γενικότερη λειτουργία της επιχείρησης. Ετσι οι μεν υπολογίζουν και αποφασίζουν με βάση τις χρηματιστηριακές τιμές, τα περιθώρια κέρδους, την αποδοτικότητα, οι δε δεν υπολογίζουν αλλά βιοπορίζονται. H δουλειά και ο μισθός τους καθορίζουν τους όρους ύπαρξής τους. Η Αννα Βιδάλη εξετάζει μια δημοφιλή μορφή σύγχρονου παιχνιδιού που είναι οι λεγόμενες «κούκλες δράσης», όπως ο Action Man και ο G. Ι. Joe, σε αντιπαραβολή προς το παραδοσιακό συμβολικό παιχνίδι. Ο ατομικός χαρακτήρας αυτού του παιχνιδιού και επομένως το ότι δεν συμβάλλει στην καλλιέργεια σχέσεων με άλλα παιδιά είναι ένα προβληματικό στοιχείο. Ισως όμως το πιο ανησυχητικό είναι ότι η απλοϊκότητα των «σεναρίων» αυτών των παιχνιδιών – διαχωρισμός καλών-κακών χωρίς αιτιολόγηση, έλλειψη εσωτερικότητας των ηρώων, διαρκής χρήση βίας – συγκροτεί ένα νοηματικό πλαίσιο στο οποίο οι αξίες είναι απούσες, ενώ ταυτόχρονα υποκινούνται φαντασιώσεις παντοδυναμίας χωρίς να εξισορροπούνται από κάποιο ναρκισσιστικό πλήγμα.