vand@ath.forthnet.gr
Επί μήνες πριν από την έναρξη προβολής στην Ελλάδα του πρώτου και αρχετυπικού reality show, του «Big Brother» (θυμάστε τον «Τσάκα»;), εκφραζόταν ποικιλοτρόπως μια ανησυχία γι’ αυτό το νέο τηλεοπτικό φρούτο που ήδη εκαλλιεργείτο εντατικά κάπου στην Παιανία. Θα το τρώγαμε κι αυτό; Δεν χρειάστηκαν πολλές εβδομάδες προβολής για να κοπάσει ο «θόρυβος». Και αν εξαιρεθούν ορισμένες μάλλον ασθενικές αντιδράσεις και μερικές ως συνήθως αλλοπρόσαλλες και αμφιβόλου σημασίας αποφάσεις του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης, δεν άνοιξε ρουθούνι. Τα ριάλιτι έχουν πλέον εδραιώσει μια διακεκριμένη θέση στην τηλεοπτική μας πραγματικότητα, ανεξαρτήτως του αν πολλοί τα χαρακτηρίζουν «σκουπίδια», είτε τα παρακολουθούν είτε όχι. H δε συζήτηση για το αν θα έπρεπε να απαγορευθεί η προβολή τους με το επιχείρημα ότι προσβάλλουν τις δημοκρατικές αξίες και ευτελίζουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι προ πολλού τελειωμένη, ελλείψει συνομιλητών και κυρίως ελλείψει ακροατηρίου. Φαίνεται σαν η μόνη κριτική στάση απέναντί τους που εξακολουθεί να έχει κάποιο νόημα να είναι η αδιαφορία. Το φρούτο, απ’ ό,τι φαίνεται, θα σαπίσει μόνο από έλλειψη ποτίσματος, δηλαδή τηλεθέασης, και αν κρίνουμε από τα «νούμερα» της τελευταίας επιτυχημένης ποικιλίας του, του «Fame Story», αργεί η ώρα της χωματερής.
Κριτική αδιαφορία
Το γεγονός ότι κανένας δεν σοκαρίστηκε πραγματικά από το «Big Brother» και τις παραλλαγές του έγκειται, πιστεύω, σε αυτό ακριβώς που επισημαίνει ο Ευάγγελος Σόρογκας για τα επί μέρους χαρακτηριστικά τους. Κανένα δεν είναι καινούργιο! Στην ουσία τους τα ριάλιτι συντίθενται από στοιχεία ήδη δοκιμασμένα σε προϋφιστάμενες εκπομπές και συγκεκριμένα σε σαπουνόπερες, σε εξομολογητικού τύπου εκπομπές όπου «καθημερινοί» άνθρωποι εκθέτουν τα προσωπικά τους προβλήματα, σε κωμικά σίριαλ, σε διαγωνιστικά τηλεπαιχνίδια αλλά και σε δελτία ειδήσεων (η δραματοποίηση περιστάσεων της ιδιωτικής ζωής) και σε talk shows (η «εικονοποιητική» γλώσσα τους ως υποκατάστατο της επιχειρηματολογίας). Τα ριάλιτι λοιπόν δεν είναι, όπως αυτοδιαφημίζονται, πρωτοποριακά, πόσο μάλλον ανατρεπτικά (τρομάρα τους!). H καινοτομία τους έγκειται στο ότι ανακυκλώνουν σε μια ενοποιημένη, ευρηματική εκδοχή τα πιο πετυχημένα από εμπορική άποψη γνωρίσματα δημοφιλών τηλεοπτικών προγραμμάτων. Ωστόσο, η ιδιαίτερη αυτή σύνθεση τα μετατρέπει σε ένα ξεχωριστό τηλεοπτικό προϊόν. Επιπλέον, τουλάχιστον ορισμένα από αυτά εμπλέκουν σε πρωτόγνωρο βαθμό τους τηλεθεατές, προκαλώντας την (ψευδο)συμμετοχή τους μέσω ψηφοφοριών ή άλλων τρόπων. Δεδομένου άλλωστε ότι αποτελούν παγκόσμιο τηλεοπτικό φαινόμενο – που σημαίνει και κοινωνικό φαινόμενο -, σημειώνοντας μεγάλη απήχηση όπου κι αν προβλήθηκαν, όπως εξάλλου έγινε και στη χώρα μας, η ψύχραιμη και συστηματική μελέτη τους πιθανόν να προσφέρει ενδιαφέροντα ευρήματα, που οι εν θερμώ αντιδράσεις παραγνωρίζουν. Οσον αφορά την ελληνική τηλεόραση, το βιβλίο του Σόρογκα, αν δεν μου διαφεύγει κάτι, είναι το πρώτο που κινείται προς αυτή την κατεύθυνση.
Κοινωνική ακτινογραφία
Πρόκειται, πρώτα απ’ όλα, για ένα βιβλίο τεκμηρίωσης, που εμπεριέχει ενδιαφέροντα και αναλυτικά στοιχεία, και συγκριτικούς πίνακες τηλεθέασης διαφόρων ελληνικών ριάλιτι. H παράθεση και ερμηνεία τους παρέχει μια κοινωνική ακτινογραφία των τηλεθεατών τους (ανάλογα με την ηλικία, το φύλο, τον τόπο διαμονής, το μορφωτικό επίπεδο κτλ.). Αυτό το σημαντικό υλικό συνδυάζεται με μια επισκόπηση των κοινωνικών αντιδράσεων, ιδίως των επικριτικών, με αναφορά σε δημοσιεύματα σχολιαστών και δημοσιογράφων, αποφάσεις του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης, ενέργειες όπως η αίτηση ασφαλιστικών μέτρων ομάδας δικηγόρων για τη μη προβολή του «Big Brother 2» κ.ά. Μέριμνα του συγγραφέα είναι να προσεγγίσει το «Big Brother» – του οποίου, ας σημειωθεί, υπάρχει πλέον και η αφρικανική εκδοχή -, εντάσσοντάς το στο τηλεοπτικό πεδίο στο οποίο εμφανίστηκε. Ετσι αναλύεται η καταγωγή του, οι περιστάσεις που το εξέθρεψαν, τα ιδιαίτερα μορφικά χαρακτηριστικά του και εξηγείται η εμπορική επιτυχία του. Σημασία αποδίδεται εξίσου στις κοινωνικές επιδράσεις του. Ο συγγραφέας, διδάσκων στο Τμήμα Επικοινωνίας και MME του Πανεπιστημίου Αθηνών, αντιμετωπίζει τα ριάλιτι ως τηλεοπτικό και κοινωνικό σύμπτωμα. Ως τέτοιο, ασφαλώς δεν είναι η αιτία της προϊούσας κατάργησης της διάκρισης μεταξύ ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας, της εμπορευματοποίησης των πάντων, του υπερκαταναλωτισμού (για να αναφερθούμε σε ορισμένες από τις σημαντικότερες διαστάσεις). Αλλά, ως σύμπτωμα, ανατροφοδοτεί, επιτείνει και παγιώνει διαδικασίες οι οποίες ήταν ήδη σε πλήρη εξέλιξη πριν από την εμφάνισή του. Ο Σόρογκας αντλεί επιχειρήματα και υιοθετεί επί μέρους προσεγγίσεις, κυρίως από τις επιστήμες της επικοινωνίας και τις πολιτισμικές σπουδές, αν και με μη συνεκτικό τρόπο.
