Το τι είναι πρωτοπορία, από πού και πότε αρχίζει, ποιοι οι κατά καιρούς άξιοι εκπρόσωποί της και άλλα συναφή, είναι ζητήματα συνεχώς υπό συζήτηση και αναζήτηση. Ο Γιώργος Γιάνναρης στον τόμο του H ελληνική πρωτοπορία. Νικόλας Κάλας, Θεόδωρος Ντόρρος, μπαίνει στα αβαθή του ελληνικού πρωτοποριακού κινήματος αναλύοντας, περιγράφοντας και ερευνώντας διεξοδικά το έργο των δύο ελλήνων πρωτοποριακών.
Ο θεμέλιος λίθος
Σύμφωνα με τους πιο έγκυρους θεωρητικούς και κριτικούς μας, ο θεμέλιος λίθος του ελληνικού σουρεαλισμού ρίχτηκε στο Παρίσι το 1930 με την έκδοση της συλλογής Στου γλυτωμού το χάζι του Θεόδωρου Ντόρρου (1881-1954), ενός Ελληνα της Αμερικής που εκείνη την εποχή ζούσε στο Παρίσι φροντίζοντας την οικογενειακή εμπορική επιχείρηση στεφάνων γάμου και βαπτιστικών ειδών. H συλλογή του Ντόρρου τάραξε τα νερά του αθηναϊκού ποιητικού κόσμου της δεκαετίας του ’30. Όπως ήταν φυσικό, το βιβλίο προκάλεσε μεν έναν συγκρατημένο ενθουσιασμό αλλά συγκέντρωσε και τα πυρά των αμαθών, όπως συμβαίνει με κάθε πρωτοποριακό έργο. Στη συλλογή Στου γλυτωμού το χάζι αναπλάθεται ένας κόσμος «κυβιστικός» με μια αίσθηση «αισθητικής αναρχίας» αλλά με μια ματιά σουρεαλιστική. Για να έχει δε κανείς μια ιδέα τού πόσο σοβαρά πήραν οι κριτικοί και ο εκδοτικός μας κόσμος το θέμα της ελληνικής πρωτοπορίας, αρκεί να αναφέρω ότι το πρωτοποριακό έργο του Κάλας Foyer d’incendie που εκδόθηκε στο Παρίσι το 1938, στην Ελλάδα κυκλοφόρησε ως Εστία πυρκαγιάς εξήντα χρόνια αργότερα!
Οι ομοιότητες μεταξύ Κάλας και Ντόρρου είναι πάρα πολλές, ως το σημείο πολλοί να νομίζουν ότι πρόκειται για το ίδιο και το αυτό πρόσωπο. Και οι δύο κατάγονταν από αρκετά εύπορες οικογένειες. Και οι δύο έζησαν τα περισσότερα χρόνια της ζωής τους στο Παρίσι και στη Νέα Υόρκη. Και οι δύο έγραψαν πολύ λίγα ποιήματα. Και οι δύο υπήρξαν πνεύματα ανήσυχα και στοχαστικά, άτομα κοινωνικά ευαίσθητα, ακούγοντας με το ένα αφτί τον σφυγμό της εργατικής τάξης και με το άλλο τον φόβο και τη μοναξιά του ανθρώπου της εποχής τους. Και οι δύο, ως καλοί ποιητές, υπήρξαν με τα γραπτά τους προφήτες. Και οι δύο, εκτός από ποιήματα, μας άφησαν δοκίμια φιλοσοφικού στοχασμού και κριτικής σκέψης πολύ μπροστά από την εποχή τους. Και οι δύο απέστρεψαν το πρόσωπο από τη μηχανιστική αντίληψη και τη μονότονη φλυαρία του μοντέρνου τρόπου ζωής. Και οι δύο ήταν ουμανιστές, «άκουσαν» την άνοδο του φασισμού και την κατήγγειλαν. Και οι δύο ήταν γαλλοτραφείς και το έργο τους είναι δίμορφο, ελληνικό και γαλλικό. Και οι δύο υπήρξαν μετανάστες και «χρημάτισαν» Ελληνοαμερικανοί. Και οι δύο παντρεύτηκαν ξένες. Και, τέλος, το έργο και των δύο αγνοήθηκε επιμελώς από τη γενιά των ελλήνων μοντερνιστών που ήταν τότε στα πράγματα.
Οι άγριες μοναξιές του
Πέρα από όλα τα άλλα καλά του τόμου και παρά τις κάποιες ανακρίβειες που υπάρχουν, το βιβλίο είναι και «ατμοσφαιρικό» αφού μας δίνει ανάγλυφη και παραστατική τη λογοτεχνική σκηνή και το περιβάλλον της εποχής των δύο ελλήνων πρωτοπόρων, που με το έργο τους έσπασαν τα δεσμά της παράδοσης, μπαίνοντας στη μάχη για την ανανέωση της ελληνικής ποίησης και ανοίγοντας τον δρόμο για τον Εμπειρίκο, τον Εγγονόπουλο και τον Ελύτη. Ετσι μαθαίνουμε πολλά για τις σχέσεις του Κάλας με τον Βαλαωρίτη, την Αραβαντινού, τους δικηγόρους του, τι γνώμη είχε για τον δείνα, τον ανθελληνισμό της γυναίκας του, αλλά και για τις σχέσεις του Ντόρρου με τον Θράσο Καστανάκη και τον Κώστα Ζαμπούνη, τον ψυχισμό του και τις άγριες μοναξιές του. Αλλά πολλά μαθαίνουμε και για τις πλαστοπροσωπίες του Κάλας, άλλως Νικήτα Ράντου.
Με σχεδόν 1.000 σημειώσεις, ο τόμος, χωρισμένος σε έξι κεφάλαια τα οποία χωρίζονται με τη σειρά τους σε υποκεφάλαια, είναι το εγχειρίδιο, το εργαλείο έρευνας και μελέτης της ελληνικής πρωτοπορίας και η απόλυτη πνευματική βιογραφία των Κάλας και Ντόρρου, με υπεραρκετά πληροφοριακά στοιχεία και πηγές. Ο Γιώργος Γιάνναρης, άριστος γνώστης της ελληνικής πνευματικής ζωής στην Αμερική από την απαρχή της ως τις μέρες μας, χειρίζεται με φροντίδα και αγάπη το πλούσιο υλικό που βρήκε (περισσότερο, είναι η αλήθεια, για τον Κάλας παρά για τον Ντόρρο) αξιολογώντας το στο έπακρο για την πλήρη ενσωμάτωσή του στο κεφάλαιο «Πολιτισμός της ελληνικής διασποράς». Του αξίζουν θερμά συγχαρητήρια για αυτό το ερευνητικό του έργο. Το βιβλίο του δεν αποτελεί μια ξερή παράθεση μαρτυριών και πληροφοριών, ούτε μια θεωρητική παρατήρηση στο έργο των Κάλας και Ντόρρου, αφού είναι και ποιητής με πάνω από δέκα ποιητικές συλλογές. Τούτο προσδίδει στο πόνημά του την κρίσιμη εκείνη κλίση που το κάνει να βλέπει το αντικείμενό του πλάγια και πιο ελεύθερα.
Ο κ. Ντίνος Σιώτης είναι συνεκδότης του περιοδικού «(δέ)κατα».
