Στη σύγχρονη εποχή η επιστήμη κυριαρχεί, ο ορθός λόγος θριαμβεύει, η κριτική στάση απέναντι στα πράγματα σαρώνει προλήψεις, προκαταλήψεις και κάθε κατάλοιπο προγενέστερων ανορθολογικών συστημάτων σκέψης. Σοβαρά; Πρωί – μεσημέρι – βράδυ τα κανάλια φιλοξενούν αστρολόγους, μέντιουμ και κάθε λογής προφήτες. Βιβλία και εξειδικευμένα περιοδικά διακινούν τα πλέον ευφάνταστα σενάρια, από παγκόσμιες συνωμοσίες που διαφεντεύουν τον κόσμο παρασκηνιακά ως αστικούς μύθους όπως αυτόν της «κούφιας Αθήνας». Κάθε τρεις και λίγο πλήθη συρρέουν να προσκυνήσουν το θαυματουργό εικόνισμα της Παναγίας που ματώνει… βυσσινάδα. Χρειάζεται να συνεχίσω για τα «γούρια» των αθλητών, το «μάτιασμα» κάποιου προσφιλούς προσώπου, την εμφάνιση εξωγήινων αλλά και «εσωχθόνιων»(!) σε περιοχές των βορείων προαστίων της Αθήνας; Τι συμβαίνει; Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν παράξενα πράγματα; Ακριβέστερα, γιατί σήμερα, δηλαδή σε μια εποχή υποτίθεται πλήρους επικράτησης της επιστημονικής κοσμοαντίληψης, τόσο πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ή είναι επιρρεπείς σε ανυπόστατες δοξασίες ή πρακτικές καταφανώς ασύμβατες με την κοινή λογική; Προσοχή. Δεν πρόκειται για μια ασήμαντη μερίδα παρανοϊκών. Το φαινόμενο δεν είναι περιθωριακό.
Αυτό είναι το βασικό ερώτημα του Μάικλ Σέρμερ, ιστορικού της επιστήμης, περισσότερο γνωστού ως δοκιμιογράφου. Το βιβλίο αποτελεί μια σύνθεση επανεπεξεργασμένων κειμένων που δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Skeptic του οποίου είναι εκδότης. Προς αποφυγή παρεξηγήσεων πρέπει να διασαφηνιστεί τι εννοεί όταν αυτοπροσδιορίζεται ως σκεπτικιστής. Υιοθετεί μια στάση μεθοδικής αμφιβολίας που στρέφεται εναντίον του δογματισμού και της ευπιστίας. Ετσι, ο σκεπτικισμός του είναι ενσωματωμένος στον ορθολογισμό και όχι αντίπαλός του. Πολύ απλά, ο Σέρμερ δηλώνει κατ’ αρχάς ανοικτός στην εξέταση κάθε αντιλόγου και αντεπιχειρήματος προς τις καθιερωμένες αντιλήψεις, ελέγχοντας κριτικά αν συνάδει με τους κανόνες της λογικής και αν έχει εμπειρική τεκμηρίωση. Αυτό ακούγεται κοινότοπο. Είναι κοινότοπο και δεν μπορούμε παρά να εκφράσουμε ένσταση όταν παρουσιάζεται ως μια ιδιαίτερη και ξεχωριστή στάση. Αλλά η προσφορά του Σέρμερ είναι πως καταδεικνύει ότι η συνεπής εφαρμογή αυτής της στάσης κάθε άλλο παρά δεδομένη είναι για τους περισσότερους από εμάς.
Ενα κεφάλαιο εξετάζει 25 κοινά σφάλματα λογικού τύπου. Δείτε το σαν διασκεδαστικό τεστ. Μετρήστε σε πόσα από αυτά έχετε υποπέσει ή τα διαπράττετε συστηματικά. Υποθέτω πως, εκτός αν διαθέτετε την καθαρότητα συλλογιστικής ενός Ντεκάρτ ή ενός Καντ, θα συγκεντρώσετε ένα μάλλον υψηλό (αρνητικό) σκορ. Με άλλα λόγια, τίποτε δεν προεξοφλεί ότι δεν θα πλανηθούμε σε απλές ή σύνθετες καταστάσεις επειδή είμαστε λογικά όντα. Είμαστε λογικά όντα, που όμως κάνουν πολύ συχνά λάθη σε λογικούς συλλογισμούς. Ταυτόχρονα, η άγνοια ή ασυνείδητες επιθυμίες, άγχη, φοβίες κ.ο.κ. μας ωθούν να πιστέψουμε αυτό που θα θέλαμε να είναι αληθινό ως αληθινό, ακόμη και αν όλα τα στοιχεία μας υποδεικνύουν το αντίθετο. Σε αυτό το πλαίσιο ο συγγραφέας αναλαμβάνει ένα έργο πολύ λιγότερο εύκολο ή αυτονόητο από όσο ίσως φαίνεται.
Η αμερικανική εμπειρία
Επικεντρωμένος στην αμερικανική εμπειρία, προσπαθεί να ερμηνεύσει γιατί τόσο πολλοί συμπατριώτες του πιστεύουν στα μέντιουμ, στην εμφάνιση εξωγήινων στη Γη και σε πληθώρα παραλογισμών. Κυρίως καταπιάνεται εκτενώς με τους αρνητές του Ολοκαυτώματος και με τους «δημιουργιστές», δηλαδή όσους ισχυρίζονται ότι η δημιουργία του κόσμου όπως περιγράφεται στη Γραφή έγινε πράγματι έτσι ακριβώς και αποδεικνύεται επιστημονικά. Κοινά στοιχεία των δύο περιπτώσεων είναι ότι συνιστούν αρκετά δημοφιλείς ψευδοεπιστημονικές θεωρίες, δηλαδή θεωρίες που μετέρχονται μια ψευδεπίγραφη επιστημονική γλώσσα ενώ ταυτόχρονα αντιστρατεύονται τους επιστημονικούς κανόνες στην ουσία τους. Ο συγγραφέας αναλαμβάνει να εξετάσει σημείο προς σημείο τις θέσεις τους. Ορισμένες σελίδες τις αφιερώνει στον Ντέιβιντ Ιρβινγκ και στο βιβλίο του Ο πόλεμος του Χίτλερ που μεταφράστηκε πρόσφατα στα ελληνικά προκαλώντας αντιδράσεις. Ο Σέρμερ δείχνει ακριβώς ότι κριτικές του τύπου «τα λέει επειδή είναι αντισημίτης» είναι άσχετες επί της ουσίας και πρακτικά ατελέσφορες.
Το βιβλίο είναι καλογραμμένο και εύληπτο. Μας δείχνει τα όρια του ορθού λόγου, τις δυσκολίες που συναντά αλλά και στρατηγικές αντιμετώπισης των αντιπάλων του τους οποίους δεν πρέπει ποτέ να υποτιμούμε. Εχει όμως δύο αδυναμίες. Η πρώτη είναι η υπερβολική απροσδιοριστία για το τι συνιστά «παράξενο» πράγμα και η άρρητη αποδοχή ότι τελικά παράξενο είναι καθετί μη επιστημονικά τεκμηριωμένο ή λογικά προφανές. Και όμως η ίδια η επιστήμη είναι συχνά «παράξενη». Η θεωρία του Big Bang ως αρχής του Σύμπαντος είναι παράξενη, η αρχή της απροσδιοριστίας του Μπορ είναι παράξενη, το επιστημολογικό καθεστώς της κβαντικής μηχανικής αμφιλεγόμενο, η μισή φυσική και κοσμολογία «τρελές» αν κριθούν με όρους κοινής λογικής. Η δεύτερη αδυναμία έχει να κάνει με την ανεπαρκή διάκριση φαινομένων που ο Σέρμερ θεωρεί λιγότερο ή περισσότερο παράξενα. Είναι πολύ διαφορετικής τάξεως φαινόμενα ο μαγικός τρόπος σκέψης, η θρησκευτική πίστη, η ιδεολογική χρήση της ιστορίας, η προπαγάνδα, η ψευδοεπιστήμη, ο φανατισμός, ώστε να συνεξετάζονται ως περίπου ομόλογα μόνο και μόνο επειδή είναι αντιεπιστημονικά ή μη επιστημονικά. Η μετάφραση είναι πολύ καλή, ενώ την αναγνωστική απόλαυση επαυξάνει η καλαίσθητη σελιδοποίηση και γενικότερα η εξαιρετική επιμέλεια της έκδοσης.
