Η Αντίσταση, ως παράνομη διαδικασία εξ ορισμού, είχε την υποχρέωση να μην αφήνει ίχνη από τα οποία θα κινδύνευε η ίδια. Τα σημειώματα της παρανομίας, λόγου χάρη, καταστρέφονταν αμέσως μετά την παράδοση. Κι όμως η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ), η μαζικότερη αντιστασιακή οργάνωση νεολαίας της Κατοχής, διέσωσε έναν μεγάλο όγκο εγγράφων και εντύπων της περιόδου 1943-1945. Το αρχειακό αυτό σύνολο, με την επωνυμία «Αρχείο του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ», απόκειται σήμερα στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, ταξινομημένο από τους ιστορικούς Δ. Δημητρόπουλο και Ευδοκία Ολυμπίτου, που δημοσιεύουν τον πλήρη του κατάλογο, έγγραφο προς έγγραφο, και μια άκρως κατατοπιστική εισαγωγή.
Εξήντα σχεδόν χρόνια μετά από την ίδρυσή της (23 Φεβρουαρίου του 1943), πόσο γνωστή είναι σήμερα η ΕΠΟΝ; Στα δημοσιευμένα έργα για την Αντίσταση η ΕΠΟΝ δεν αποτελεί αντικείμενο μελέτης (εκτός από ορισμένες μαρτυρίες των πρωταγωνιστών της, σημαντικότερη από τις οποίες είναι η τρίτομη Συμβολή στην ιστορία της ΕΠΟΝ του Πέτρου Ανταίου, εκδόσεις Καστανιώτης, 1977-1979). Η βιβλιογραφία εστιάζεται στις μεγάλες οργανώσεις (ΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ), για τις οποίες υπάρχουν εκτενή κεφάλαια. Βέβαια αυτές είναι οι οργανώσεις που υπήρξαν καθοριστικές από πολιτική και στρατιωτική άποψη στην Κατοχή και που επηρέασαν άμεσα τις μετακατοχικές εξελίξεις. Και η ιστοριογραφία της Αντίστασης υπήρξε ως τώρα πολιτική και στρατιωτική, σπανίως και οικονομική.
Η Αντίσταση όμως είχε περισσότερες όψεις και η ΕΠΟΝ προσφέρεται κατ’ εξοχήν για τη μελέτη άλλων φαινομένων: μέσα από αυτήν μια ολόκληρη γενιά ενηλικιώθηκε πολιτικά, διαμορφώθηκε ηθικά και οικοδόμησε την κοσμοαντίληψή της. Αποτελεί πρόσφορο έδαφος λοιπόν για μελέτες κοινωνικής ιστορίας, ιστορίας των νοοτροπιών και πολιτισμικής ιστορίας.
Τι όμως από όλα αυτά μαρτυρεί το εν λόγω αρχείο; Το πρώτο Αρχείο της ΕΠΟΝ είχε συσταθεί με συλλογή στοιχείων κατά τη διάρκεια της Κατοχής από υλικό που το Κεντρικό της Συμβούλιο ελάμβανε από τις οργανώσεις σε όλη την Ελλάδα. Το ΚΣ ήταν λοιπόν ο αποδέκτης αυτού του υλικού. Μετά από μια περιπετειώδη ιστορία πολλών δεκαετιών, που διαπλέκεται με την ιστορία του αριστερού κινήματος (παρανομία, εμφύλιος, εξορίες, διάσπαση), το αρχείο είναι για πρώτη φορά ταξινομημένο και προσιτό. Απαρτίζεται από επιστολές και εκθέσεις δράσης των Συμβουλίων Περιοχών της ΕΠΟΝ προς το Κεντρικό Συμβούλιο, προκηρύξεις, καθώς και υλικό που αφορά την ένοπλη δραστηριότητα της ΕΠΟΝ. Περιέχει ακόμη μια πλουσιότατη ενότητα από εφημερίδες και περιοδικές εκδόσεις. Το υλικό αυτό προέρχεται από τα χρόνια 1941-1945. Αφορά λοιπόν την κατοχική, αντιστασιακή ΕΠΟΝ, και όχι τη μεταγενέστερη πολιτική οργάνωση νεολαίας, την ΕΠΟΝ του Εμφυλίου, και την παράνομη ΕΠΟΝ της δεκαετίας του ’50. Τα τελευταία γεγονότα που καταγράφονται στο αρχείο είναι η συμμετοχή της στα Δεκεμβριανά και η δράση της τους πρώτους μήνες του ’45.
Οι ενότητες του καταλόγου έχουν ως εξής: Α. Κεντρικό Συμβούλιο και Τοπικές Οργανώσεις ΕΠΟΝ, Β. Ενοπλα σώματα ΕΛΑΣ-ΕΠΟΝ, Γ. Αλλες οργανώσεις, Δ. Ποικίλα, Ε. Προκηρύξεις, Στ. Περιοδικές εκδόσεις. Στην Α’ ενότητα (466 έγγραφα) περιλαμβάνονται αποφάσεις, εκθέσεις, απολογισμοί από όλες τις περιοχές. Παρακολουθούμε τη γεωγραφική εξάπλωση της οργάνωσης: 80 έγγραφα για την Αθήνα και τον Πειραιά, 57 έγγραφα για τη Θεσσαλία, 50 για τη Μακεδονία-Θράκη, 113 για την Πελοπόννησο, 79 για τη Στερεά Ελλάδα και 44 για την Ηπειρο μαρτυρούν μεγάλη ανάπτυξη και πλούσια δραστηριότητα σε αυτές τις περιοχές. Αντίθετα, παρατηρείται απουσία των νησιών, με εξαίρεση τα μεγαλύτερα: 23 έγγραφα για την Κρήτη, 5 για τη Λέσβο και ένα μόνο για όλες της Κυκλάδες. Η ΕΠΟΝ ήταν κυρίως υπόθεση της ηπειρωτικής Ελλάδας. Πλουσιότατες σε στοιχεία είναι οι εκθέσεις δράσης των Συμβουλίων Περιοχών της ΕΠΟΝ προς το ΚΣ. Αν και, όπως σημειώνουν και οι επιμελητές στην εισαγωγή, οι πληροφορίες αυτές δεν είναι απόλυτες γιατί σίγουρα χάθηκε μέρος του υλικού, παρ’ όλα αυτά αποτυπώνουν κατά προσέγγισιν μια πρώτη χαρτογράφηση της οργάνωσης, την οποία συμπληρώνουν και επιβεβαιώνουν οι τόποι έκδοσης εφημερίδων (Στ´ ενότητα).
Στη Β´ ενότητα περιλαμβάνονται 408 έγγραφα που προέρχονται από τα στρατιωτικά σώματα της ΕΠΟΝ. Θα έπρεπε να σημειωθεί εδώ ότι οι περισσότεροι νέοι και νέες που έλαβαν μέρος στις στρατιωτικές επιχειρήσεις, το έκαναν κάτω από τις σημαίες της ΕΠΟΝ. Ενώ οι προηγούμενες αριστερές οργανώσεις δεν είχαν αναπτύξει στρατιωτική δράση, η ΕΠΟΝ τόλμησε να «βγάλει στο βουνό» τους νέους και τις νέες. Οι ανταρτοεπονίτικοι σχηματισμοί ανήκαν στις μεραρχίες του ΕΛΑΣ. Το υλικό του αρχείου αφορά τη δράση τους από τον Σεπτέμβριο του ’43 και μετά.
Το Αρχείο όμως είναι σημαντικό γιατί αναφέρεται και σε άλλες οργανώσεις νεολαίας της εποχής, όπως ο Θεσσαλικός Ιερός Λόχος, το ΕΑΜ Νέων, η Λεύτερη Νέα, η ΣΕΠΕ και κυρίως η ΟΚΝΕ (1941-1943, τριάντα έγγραφα – Γ´ Ενότητα). Σε αυτές, καθώς αποτελούν ιδρυτικές της ΕΠΟΝ οργανώσεις, αποτυπώνεται η πορεία και οι διεργασίες ως την απόφαση της αυτοδιάλυσής τους και της ίδρυσης της ΕΠΟΝ. Η Δ´ Ενότητα, με τον τίτλο «Ποικίλα», περιέχει 113 έγγραφα της ΕΠΟΝ που παρήχθησαν για προπαγανδιστικούς ή ενημερωτικούς λόγους. Η Ε´ ενότητα περιλαμβάνει 486 προκηρύξεις από διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Τέλος, ιδιαίτερα σημαντική είναι η Στ´ ενότητα που περιλαμβάνει τον Τύπο. Η ΕΠΟΝ, δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στον τομέα του Τύπου, εξέδωσε πολλές εκατοντάδες εφημεριδούλες. Χειρόγραφες, πολυγραφημένες και ενίοτε τυπωμένες, μετέδιδαν το μήνυμα της οργάνωσης σε όλη την Ελλάδα. Η ενότητα αυτή περιλαμβάνει 220 έντυπα (τίτλος, υπότιτλος, τόπος και ημερομηνία έκδοσης). Τον κατάλογο συμπληρώνουν παράρτημα με δεκατέσσερις φωτογραφίες καθώς και τέσσερα ευρετήρια, που τον καθιστούν πλέον χρηστικό (το χρησιμότατο ευρετήριο προσώπων με τα ψευδώνυμα της παρανομίας, τόσο δύσκολα στην ταύτιση, προδίδει τον μόχθο των επιμελητών). Το Αρχείο προσφέρει λοιπόν ένα τεκμηριωτικό υλικό σύγχρονο με τα πράγματα, που, σε αντιπαραβολή με τις μεταγενέστερες αναμνήσεις των πρωταγωνιστών, θα φωτίσει πολλές πτυχές. Ετσι η ιστορία της ΕΠΟΝ δεν θα είναι μόνο μια ιστορία αναμνήσεων.
Η κυρία Οντέτ Βαρών-Βασάρ είναι διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας. Από τις εκδόσεις Νεφέλη θα κυκλοφορήσει το βιβλίο της «Αντιστασιακές οργανώσεις νέων (1941-1944)».
