Η συζήτηση για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις ξεκινά συχνά από τις επιδράσεις της Τουρκοκρατίας στην ελληνική κοινωνική και κρατική οργάνωση και καταλήγει στις ομοιότητες της δίαιτας, της μουσικής και του λεξιλογίου. Δηλαδή η συζήτηση δεν προχωρά σε βάθος. Ο συλλογικός τόμος που επιμελήθηκαν ο Φ. Μπιρτέκ και η Θάλεια Δραγώνα δεν αφορά τις εξωτερικές σχέσεις των δύο χωρών, αλλά την αλληλεπίδραση της ελληνικής και της τουρκικής συγκρότησης εθνικού κράτους και τη διαμόρφωση των εθνικών ταυτοτήτων Ελλήνων και Τούρκων. Ο τόμος χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο έχει τίτλο «Αυτοκρατορία και κράτος-έθνος» και αφορά τη γένεση της Ελλάδας και της Τουρκίας από τα σπλάχνα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Τσ. Κεϋντέρ εξηγεί πώς προέκυψε ο «ιδρυτικός μύθος» του τουρκικού εθνικισμού μέσα από τη σύγκρουση ρεπουμπλικανών εθνικιστών και ισλαμιστών, καθώς και ως συνισταμένη των αντίθετων ροπών ελίτ και μαζών. Ο K. Κωστής, σε ένα από τα καλύτερα άρθρα του τόμου, εξετάζει τη συγκρότηση του κράτους στη μετεπαναστατική Ελλάδα και αμφισβητεί την κρατούσα γνώμη για την εισαγωγή νεωτερικών πολιτικών θεσμών σε μια αγροτική, προνεωτερική κοινωνία και τις εκείθεν προερχόμενες δυσλειτουργίες.
Ο Φ. Μπιρτέκ εντοπίζει την επίδραση της Ελλάδας στη συγκρότηση του τουρκικού κεμαλικού κράτους-έθνους στη συσπείρωση που προκάλεσε στους Τούρκους της Μικράς Ασίας η ελληνική επέμβαση της περιόδου 1919-1922 και στην κινητοποίησή τους για να αντισταθούν στον ελληνικό στρατό. Ο Π. Λέκκας, στο πιο εμβριθές από θεωρητική άποψη άρθρο του τόμου, συζητά την πλαστικότητα του εθνικισμού ως ιδεολογίας ταυτόχρονα απελευθερωτικής και διχαστικής. Ο X. Ερντέμ, στο άρθρο του τόμου με τα πιο σπάνια εμπειρικά στοιχεία, σχολιάζει έγγραφα από τα οθωμανικά αρχεία τα οποία αντανακλούν τις αντιδράσεις των Οθωμανών στην Επανάσταση του 1821 και αναδεικνύουν το πώς οι Οθωμανοί αντιλαμβάνονταν το ιδεολογικό πλαίσιο της Επανάστασης (Διαφωτισμός, επαναστάσεις του 18ου αιώνα).
Κοινωνίες πολιτών
Το δεύτερο μέρος του βιβλίου έχει τίτλο «Εθνος και κοινωνία πολιτών». Οι εφαπτόμενες μεταξύ τους αναλύσεις αφορούν την ιδιότητα του πολίτη και τα ανθρώπινα δικαιώματα, την προβληματική του κοινωνικού φύλου, η οποία – επιτέλους – καταλαμβάνει μεγάλο μέρος σε ένα βιβλίο κοινωνικής και πολιτικής ανάλυσης, καθώς και τις αντιλήψεις των νέων για την Ιστορία, το Εθνος και τη Δημοκρατία σε Ελλάδα και Τουρκία. Οι N. Μουζέλης και Γ. Παγουλάτος προσεγγίζουν την κοινωνία πολιτών στη μεταπολεμική Ελλάδα με τη φρέσκια ιδέα της κοινωνίας πολιτών ως πεδίου σταδιακής κατοχύρωσης των αστικών, πολιτικών, κοινωνικών και πολιτισμικών δικαιωμάτων. Πολύ ενδιαφέρον συμπέρασμά τους είναι το ότι πρόσφατα η κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα έχει αρχίσει να απειλείται λιγότερο από την κομματοκρατία και περισσότερο από την ολιγαρχική συγκέντρωση πλούτου.
H Γεσίμ Αράτ προσφέρει μια παρόμοια οπτική για την Τουρκία και αναδεικνύει την αντίθεση μεταξύ τυπικής ισότητας και ουσιαστικής ανισότητας των τούρκων ανδρών και γυναικών σήμερα. Πιο ριζοσπαστική η Ντικλέ Κογατσίογλου αποδίδει την ανωτέρω αντίθεση τόσο στον κρατικά επιτηρούμενο φεμινισμό, δηλαδή στην – με δόσεις – παραχώρηση δικαιωμάτων στις γυναίκες, όσο και στην «κρατική πατριαρχία», δηλαδή στην αναπαραγωγή καταπιεστικών σχέσεων σε βάρος των γυναικών μέσα στην τουρκική οικογένεια και στην καθημερινή ζωή. Γράφοντας για ανάλογα ζητήματα για την Ελλάδα της περιόδου 1864-1952, η ιστορικός Εφη Αβδελά κάνει πολλά βήματα μπροστά συνδυάζοντας τις αναλυτικές κατηγορίες του κοινωνικού φύλου και της κοινωνικής τάξης. Κεντρική ιδέα της είναι ο μετασχηματισμός των αιτημάτων του γυναικείου κινήματος, ανάλογα με την ταξική προέλευση των φορέων του και με την ιστορική συγκυρία. Τέλος, στο μεθοδολογικά πιο πλούσιο άρθρο του τόμου, τρεις συγγραφείς, οι Θάλεια Δραγώνα, Μπούσρα Ερσανλί και Αννα Φραγκουδάκη, αναλύουν στατιστικά στοιχεία από μεγάλη δειγματοληπτική έρευνα για τις στάσεις και αντιλήψεις ελλήνων και τούρκων μαθητών Λυκείου σε σύγκριση με άλλους ευρωπαίους μαθητές και στοιχεία από τη μελέτη ελληνικών και τουρκικών σχολικών εγχειριδίων. Οι συγγραφείς ερμηνεύουν τον ανάγλυφο εθνοκεντρισμό Ελλήνων και Τούρκων μέσα από δύο επιστημονικές οπτικές, την «κοινωνιο-ψυχολογική διάσταση του ανήκειν σε ένα έθνος» και την ιστορική-θεσμική διάσταση της εξέλιξης των εκπαιδευτικών συστημάτων Ελλάδας και Τουρκίας. Και στις δύο χώρες η ιστορία ταυτίζεται με την εθνική ιστορία, η θρησκεία έχει εθνικό ρόλο και η εθνική ταυτότητα αποτελείται από προαιώνιες, αμόλυντες από ξένες επιδράσεις, αξίες.
Οι δρόμοι της έρευνας
Αυτός ο συλλογικός τόμος είναι σημαντικός για επιστημονικούς και πολιτικούς λόγους. Επιστημονικά, συνηθίζουμε να λέμε ότι οι συλλογικοί τόμοι περιέχουν κείμενα άνισης ποιότητας. Στον εν λόγω τόμο δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο, καθώς, με εξαίρεση το ολιγοσέλιδο κείμενο του Ιλ. Σουνάρ στο τέλος, όλα τα κεφάλαια αμφισβητούν διαδεδομένες απόψεις και ανοίγουν δρόμους έρευνας. Ωστόσο, θα ήταν χρήσιμο ένα επιπλέον κεφάλαιο στο τέλος του βιβλίου με θέμα τα νέα ζητήματα έρευνας. Πολιτικά, το βιβλίο έρχεται να προστεθεί σε ένα κύμα ακαδημαϊκών ελληνοτουρκικών συνεργασιών, αλλά και διαφοροποιείται από αυτό. Αν μετά το δημοψήφισμα για το σχέδιο Αναν ο διπλωματικός διάλογος μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας για το Κυπριακό και άλλα θέματα έχει ουσιαστικά παγώσει, ο επιστημονικός διάλογος μεταξύ των δύο πλευρών συνεχίζεται και αναβαθμίζεται σε κοινά ερευνητικά εγχειρήματα. To βιβλίο των Φ. Μπιρτέκ και Θάλειας Δραγώνα έρχεται να προστεθεί σε πρόσφατες εκδόσεις γραμμένες από κοινού από Ελληνες και Τούρκους (για παράδειγμα, Mustafa Aydin και Kostas Ifantis, επιμ., Turkish-Greek Relations, Frank Cass, Λονδίνο 2004, βιβλίο που παρουσιάστηκε στα «Βιβλία» από τον Δ. Καιρίδη, στις 2/1/2005), είναι δε το πρώτο σε μια νέα σειρά κοινωνικών και ιστορικών μελετών για τις δύο χώρες. H νέα σειρά, την οποία διευθύνουν οι Φ. Μπιρτέκ, N. Διαμαντούρος, Θάλεια Δραγώνα, Αννα Φραγκουδάκη και Τσ. Κεϋντέρ, επιδιώκει να συνδέσει την κοινωνική έρευνα σε Ελλάδα και Τουρκία με τις διεθνείς επιστημονικές αναζητήσεις. Ο σκοπός, τον οποίο το πρώτο βιβλίο της σειράς επιτυγχάνει, είναι να ξεφύγουμε από τον επαρχιωτισμό των αναλύσεων που χρησιμοποιούν δικές μας, ιδιαίτερες έννοιες και υποθέσεις εργασίας ερήμην των διεθνών συζητήσεων. Είναι προφανής η ανάγκη κάποιος εκδοτικός οίκος να αναλάβει την έκδοση αυτού του τόμου στα ελληνικά.
Ο κ. Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.
