Το πρώτο άθλημα που απέκτησε φιλοτελική υστεροφημία είναι η (ορθο)πάλη της Αρχαίας Ολυμπίας



H περιπέτεια άρχισε πριν από 108 χρόνια. Ηταν τότε που η μικρή Ελλάδα – κάποιοι την αποκαλούσαν χλευαστικά «Ψωροκώσταινα» – βρέθηκε στο κέντρο του κόσμου με τη διοργάνωση, στην Αθήνα των 130.000 κατοίκων, των πρώτων «σύγχρονων» Ολυμπιακών Αγώνων. Ευνόητο είναι ότι πολλές «πρωτιές» καταγράφηκαν το 1896 για λογαριασμό της Ελλάδας, τα μίζερα σύνορά της έφθαναν στη Μελούνα, στις νότιες υπώρειες του Ολύμπου.


Τα πρώτα ολυμπιακά γραμματόσημα έγιναν ανάρπαστα. H τότε ονομαστική αξία τους, κάτι λιγότερο από είκοσι δραχμές, δεν ήταν ποσό ευκαταφρόνητο. Σήμερα η εμπορική αξία της σειράς κυμαίνεται από 2.000 ως 6.000 ευρώ, ανάλογα με την κατάσταση της ηλικίας 108 ετών γραμματοσήμων. Μεγάλη συλλεκτική αξία έχει η σφράγιση – όλης της σειράς – με το ταχυδρομικό σήμαντρο 25 Μαρτίου 1896, ημέρα έναρξης των Αγώνων.


Ισως δεν είναι πολλοί αυτοί που γνωρίζουν ότι ένα σημαντικό μέρος από το ποσό που εισέπραξε το ελληνικό Δημόσιο από την πώληση των γραμματοσήμων αυτών, συγκεκριμένα 400.000 δραχμές, κάλυψε σε μεγάλο ποσοστό τα λειτουργικά έξοδα των Αγώνων, όπως θα λέγαμε σήμερα. Βέβαια το μέγιστο βάρος το σήκωσε ο εθνικός ευεργέτης Γεώργιος Αβέρωφ με το ποσό των 920.000 χρυσών δραχμών που διέθεσε για τη μερική αναμαρμάρωση του Παναθηναϊκού Σταδίου, το οποίο έκτοτε συνοδεύεται από το επίθετο «Καλλιμάρμαρο». Σε ευγενείς χορηγούς – άνευ ανταλλαγμάτων – οφείλεται η κατασκευή βασικών ολυμπιακών εγκαταστάσεων, όπως το Ποδηλατοδρόμιο στο Νέο Φάληρο και το Ολυμπιακό Σκοπευτήριο στην Καλλιθέα. Βέβαια υπήρξαν και άλλες δωρεές-χορηγίες, προϊόντα εράνων στις λαϊκές τάξεις, εγγύηση δανείου από το κράτος 200.000 δραχμές κτλ.


H ιδέα, φαεινή όπως αποδείχθηκε από τα πράγματα, οφείλεται στους αδελφούς Σακκόραφους. Ησαν φίλαθλοι και πρωτοπόροι φιλοτελιστές. Ο Δημήτριος Σακκόραφος (διευθυντής του Ταχυδρομείου Αθηνών) μαζί με τον αδελφό του Ιωάννη ήταν αργότερα εκδότες του περιοδικού (από το 1897) «Αθηναίος Γραμματοσημόφιλος». Με υπόμνημά τους προς τον τότε Διάδοχο Κωνσταντίνο ανέπτυξαν την ιδέα της έκδοσης γραμματοσήμων που θα αποτελούσαν και πηγή εσόδων για την κάλυψη της δαπάνης (μέρους βέβαια) των Αγώνων. H ιδέα τους δεν έγινε αμέσως δεκτή. Στη Βουλή δόθηκε μάχη για την έκδοση γραμματοσήμων και ο βουλευτής Επιδαύρου Λιμηράς Κων. Παπαμιχαλόπουλος, ο πλέον ένθερμος υποστηρικτής της ιδέας των Ολυμπιακών, κατάφερε να κερδίσει την έγκριση.


Το νερό είχε μπει στ’ αυλάκι. H επιλογή των αρχαιοελληνικών θεμάτων έγινε από τον σοφό καθηγητή και διευθυντή του Νομισματικού Μουσείου I. Σβορώνο (συχνά από άγνοια αναφέρεται ότι αυτός είχε την ιδέα της έκδοσης). Ο Σβορώνος επέδρασε ουσιωδώς στην αισθητική των ελληνικών γραμματοσήμων με την υπόδειξη των θεμάτων των ωραίων γραμματοσήμων της «Κρητικής Πολιτείας». H σχεδίαση έγινε από έναν πολύ σημαντικό ελβετό χαράκτη τον καθηγητή A. Γκιγερόν και τις χαλύβδινες μήτρες κατασκεύασε ο γάλλος χαράκτης E. Μουσόν. H εκτύπωση έγινε στο Εθνικό Τυπογραφείο της Γαλλίας με την κλασική, τότε, μέθοδο της γαλβανοπλαστικής.


Τα θέματα των γραμματοσήμων ήταν οκτώ, αλλά τα γραμματόσημα δώδεκα. Τούτο οφείλεται στο ότι το ίδιο θέμα συναντάται σε τέσσερα γραμματόσημα, κάτι που συνηθιζόταν την εποχή αλλά και αργότερα. Το πρώτο άθλημα που απέκτησε φιλοτελική υστεροφημία είναι η (ορθο) πάλη της Αρχαίας Ολυμπίας (δύο γραμματόσημα). Στη συνέχεια ο περιλάλητος Δισκοβόλος του Μύρωνα (δύο φορές), Παναθηναϊκός αμφορέας με την πάνοπλο πολιούχο Αθηνά («Αθήνηθεν άθλων» – δύο φορές), Τέθριππο άρμα (δύο γραμματόσημα), το Παναθηναϊκό Στάδιο και η Ακρόπολη, ο Ερμής του Πραξιτέλη κρατώντας τον Διόνυσο βρέφος, η Νίκη του Παιωνίου στη συμπληρωμένη μορφή και αναπαράσταση της Ακρόπολης (του χρυσού Αιώνα), αισθητικά στοιχεία στα γραμματόσημα, όχι σε όλα, κίονες ρυθμών ιωνικού και κορινθιακού ρυθμού.


Τα κλασικά των Μεσολυμπιακών


Οι επόμενοι Ολυμπιακοί Αγώνες (Παρίσι 1900 και Σεν Λούις ΗΠΑ 1904) δεν έτυχαν φιλοτελικής προσοχής. Εδώ, θα μου πείτε, δεν υπήρχαν αφίσες με αναφορά στους Ολυμπιακούς, αλλά συνδυασμός της παγκόσμιων εκθέσεων με απλή αναφορά σε αγώνες… Ετσι η σκυτάλη πέρασε πάλι σε ελληνικά χέρια.


Το Γένος των Ελλήνων προχωρούσε στη νέα εποχή των πεπρωμένων του (Μακεδονικός Αγώνας – Επανάσταση στο Γουδί – πανεθνική-απελευθερωτική εκστρατεία 1912-13). Οργανώθηκαν στην Αθήνα το 1906 Ολυμπιακοί Αγώνες σε ανάμνηση της δεκαετίας από την αναβίωση του θεσμού στην Αθήνα του 1896. Τους Αγώνες αυτούς κρατά «εκτός λίστας» η ΔΟΕ και δεν τους αποδέχεται έστω και δίχως αρίθμηση. Αλλά η σημασία και η αξία των Αγώνων αυτών αφορούν το ότι στήριξαν τον επικίνδυνα κλυδωνιζόμενο θεσμό μετά τις ηχηρές αποτυχίες στο Παρίσι και στο Σεν Λούις και την απροκάλυπτη συσχέτισή τους με διεθνείς εμποροπανηγύρεις και εκθέσεις, γεγονός που παραδέχθηκε και ο Κουμπερτέν, μη κρύβοντας την απογοήτευσή του.


Αρχαιοελληνικά τα θέματα των 14 αξιών (με όμοια θέματα σε τρεις περιπτώσεις). Μάλιστα δρομείς του ίδιου σχεδιασμού απεικονίζονταν σε τρία γραμματόσημα. H δισκοβολία, το άλμα, οι θεοί, η Νίκη και κεραμικό με την αφή του ιερού πυρός και λαμπαδηδρόμο έδιναν ένα εντυπωσιακό σχεδιαστικά και χρωματικά σύνολο, αλλά απείχαν από τη δωρική λιτότητα της πρώτης ολυμπιακής σειράς. H έκδοση έγινε στην Αγγλία με χαλκογραφική μέθοδο. H σημερινή εμπορική αξία της σειράς κυμαίνεται, ανάλογα με την κατάσταση των γραμματοσήμων, από 500 ως 1.800 ευρώ.


Ιδιαίτερη συλλεκτική σημασία έχει ο μεγάλος αριθμός δοκιμίων χρωμάτων, ενώ ιστορική είναι για πρώτη φορά η χρήση αναμνηστικών ταχυδρομικών σφραγίδων με τις ενδείξεις των ταχυδρομικών γραφείων Στάδιον – Ζάππειον – Ακρόπολις.


«Πληθωρισμός» σειρών


Ολυμπιακή φιλοτελική σιγή (με εξαίρεση μια ταχυδρομική σφραγίδα στη Στοκχόλμη το 1912 με αναγραφή της λέξης «STADION»). Μετά τον A’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη ματαίωση των Ολυμπιακών που είχαν προγραμματιστεί να γίνουν στο Βερολίνο το 1916, το κομμένο νήμα ξαναδένεται με την ολυμπιακή ιστορία το 1920 στην Αμβέρσα. Το Βέλγιο παρουσιάζει τρία μικρού μεγέθους γραμματόσημα αρχαιοελληνικής θεματογραφίας. Δισκοβόλος του Μύρωνα (το αθάνατο αυτό έργο της σμίλης απολαμβάνει την ευρύτερη διεθνή και διαχρονική παρουσία), Αρματοδρομία και δρομέας και τα γαλλικά γραμματόσημα του Παρισιού (1924) είναι αρχαιοελληνικής επιρροής. Στο σημείο αυτό υπάρχει μια αρχαιοελληνική παρουσία που έρχεται από τη N. Αμερική. H Ουρουγουάη για το χρυσό ποδοσφαιρικό μετάλλιό της στο Παρίσι χρησιμοποίησε και στα τρία γραμματόσημά της τη Νίκη της Σαμοθράκης… Το 1960 επέστη η στιγμή της ελληνικής επανόδου στον φιλοτελικό ολυμπιακό στίβο, και μάλιστα με δύο εκδόσεις. H κανονική έκδοση 11 γραμματοσήμων χαρακτηριζόταν από έξοχο αρχαιοελληνικό στυλ χάρη στη δεξιοτεχνία και στην αδρή εκφραστικότητα του μεγάλου χαράκτη A. Τάσσου (Αλεβίζου). Ηδη από το 1954, ως διάδοχος του σπουδαίου καθηγητή I. Κεφαλληνού είχε δώσει απτά δείγματα γραφής για έναν προσδιοριστικής αισθητικής νέο ρόλο του ελληνικού γραμματοσήμου. H χούντα διέκοψε την πορεία του Τάσσου. Συνέχισε στην Κύπρο ως αναμορφωτής της αισθητικής του γραμματοσήμου της Μεγαλονήσου. H άλλη έκδοση, αναμνηστική, του χρυσού μεταλλίου στην Ιστιοπλοΐα με το σκάφος «Ντράγκον». Γραμματόσημα για τους Ολυμπιακούς 1928, 1932, 1936, 1948, 1952, 1956 και 1960 εκδόθηκαν από τις διοργανώτριες και άλλες χώρες.


Από φιλοτελικής απόψεως οι Ολυμπιακοί Αγώνες της Ρώμης σηματοδοτούν τον εκδοτικό πληθωρισμό, ο οποίος εντείνεται από διοργάνωση σε διοργάνωση, δεδομένου ότι, για λόγους συναλλαγματικούς, ακόμη και κρατίδια που δεν ανήκουν στη ΔΟΕ, χώρες με ισχνότατη αθλητική δραστηριότητα καθώς και μη συμμετοχή στους Αγώνες, τυπώνουν και σκορπίζουν ανά τον κόσμο χρωματιστά χαρτάκια, δίκην χαλκομανιών. Σε ειδική έκδοση περί ολυμπιακών εκδόσεων αναφέρεται ότι από το 1896 ως και το 1996 είχαν εκδοθεί 8.160 γραμματόσημα με άμεση αναφορά στους Ολυμπιακούς Αγώνες.


Σε δεκάδες από αυτά έχουν χρησιμοποιηθεί θέματα αρχαιοελληνικά, είτε σε αυτούσια μορφή – με κορυφαία συχνότητα αυτήν του Δισκοβόλου του Μύρωνα – είτε σε σχεδιαστική προσαρμογή. Ιδιαίτερη σημασία αλλά και μοναδικότητα έχει μια σειρά που εξέδωσε για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1984 το Σουρινάμ (πρώην ολλανδική κτήση, γνωστή και ως Ολλανδική Γουιάνα, στο βόρειο μέρος της Νότιας Αμερικής). Περιελάμβανε 12 γραμματόσημα και ένα φεγέ. H ιδιαιτερότητα έγκειται στο ότι για κάθε παράστασή του στο γραμματόσημο (αθλητές, αγάλματα, χώροι Ολυμπίας κτλ.) υπήρχε η αναγραφή του θέματος στα ολλανδικά αλλά και στα ελληνικά, με ελληνικά στοιχεία! H χώρα αυτή έγινε γνωστή το 1984 με τη νίκη-έκπληξη του κολυμβητή της Αντονι Νέστι – με την κατοπινή ανθρωπιστική του δραστηριότητα – στα 100 μ. πεταλούδας.


Στην Ελλάδα από το 1960 ως και το 2000 εκδόθηκαν (11 διοργανώσεις) ισάριθμες σειρές, με σύνολο 58 γραμματοσήμων. Σε 46 από αυτά τα θέματα ήταν αρχαιοελληνικά (ποσοστό περίπου 77%), σε επτά σύγχρονα και στα υπόλοιπα συνδυασμός αρχαίου και νέου. Ο A. Τάσσος (σε αυτόν οφείλεται η ρήση ότι «το γραμματόσημο είναι έργο τέχνης σε μικρογραφία) σχεδίασε και τα γραμματόσημα του 1964 για να τον διαδεχθεί ο Παν. Γράββαλος.


Εκδοτικός οργασμός H παραγωγή «φιλοτελικών προϊόντων» από τα ΕΛΤΑ υπερέβη ίσως τα εσκαμμένα


Από την πρώτη εμφάνιση του ολυμπιακού γραμματοσήμου το 1896 τα πάντα άλλαξαν. Το ολυμπιακό γραμματόσημο έγινε προϊόν εμπορικό και εισπρακτικό. Πλείστα όσα, που αναφέρθηκαν ήδη, πιστοποιούν του λόγου το ακριβές. H παραγωγή «φιλοτελικών προϊόντων» από τα ΕΛΤΑ ξεπέρασε ίσως τα εσκαμμένα. Αλλά ας περάσουμε στην καθαυτό φιλοτελική πλευρά.


Το πρόγραμμα άρχισε το 2000 με τα έξι γραμματόσημα του εμβλήματος της διοργάνωσης (κότινος κτλ.). Σε κάποια ευρύτερη έννοια η εισαγωγή στη φιλοτελική Αθήνα 2004 μπορεί να θεωρηθεί ότι έγινε τον ίδιο χρόνο (15 Σεπτεμβρίου, μερικές εβδομάδες νωρίτερα) με τη σειρά για το Σίδνεϊ, όπου στο ένα γραμματόσημο γίνεται αναφορά στην Αθήνα με τους κίονες του Παρθενώνα. Το φεγέ «κολυμβήτριες» και η πενταμελής σειρά αθλητών και αγωνισμάτων αναπέμπουν στις αρχαιολογικές ρίζες. (σχεδίαση Γ. Βαρλάμος). Θα ακολουθήσουν οι «Νικητές» του Αλέκου Φασιανού. Στο φεγέ των ολυμπιακών εγκαταστάσεων του 1896 φαεινή ιδέα (μάλλον χάριν σχεδιαστικής ευκολίας) η εξαφάνιση ενός βασικού στοιχείου των Αγώνων όπως είναι το Ολυμπιακό Ποδηλατοδρόμιο του Νέου Φαλήρου (το μετέπειτα Στάδιο Καραϊσκάκη). Επίσης ένα ωραίο φεγέ με την Κρύπτη της Ολυμπίας σχεδίασε ο Π. Γράβαλλος.


Πλούσια η παραγωγή του 2003, αλλά μάλλον ως πλίνθοι και κέραμοι ατάκτως ερριμμένοι. Αθλητικά όργανα (με μία – δύο ασάφειες στον σχεδιασμό) το φεγέ με το ζευγάρι Αθηνάς και Φοίβου – αποσπώμενα δύο γραμματόσημα – στην πρώτη φιλοτελική εμφάνιση μιας περαιτέρω πληθωρικής παρουσίας.


Στο ειδικό τευχίδιο με τις λογής λογής πόζες του Φοίβου και της Αθηνάς 26 αθλήματα (σε γραμματόσημα της ίδιας ονομαστικής αξίας, 47 λεπτά εσωτερικού ταχυδρομείου).


Αξιόλογη ως θεματική-αγωνιστική η σειρά πέντε γραμματοσήμων, έργων ζωγραφικής της κυρίας Μίνας Παπαθεοδώρου-Βαλυράκη με τίτλο «Σώμα και Πνεύμα». (Δεν διεκδικούμε αρμοδιότητα εικαστικής κριτικής, αλλά για τον μέσο φιλοτελιστή, οπτικά τουλάχιστον, είναι μια ωραία στιγμή στο όλο πρόγραμμα). Ακολουθούν φεγέ με τις μασκότ και οι έξι «αθλούμενοι» της γνωστότατης τεχνοτροπίας του κ. Φασιανού.


H πρώτη σειρά του 2004 «Ολυμπιονίκες 1896-1912» έχει ιστορικά ατυχήσει με την εξοργιστική παράλειψη αθλητών τους ύψους των ολυμπιονικών Κακούση, Γεωργαντά, Τόφαλου. Πέραν των προαναφερθέντων αθλητών, περιφρόνηση προς τους πυλώνες των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896 Δημήτριο Βικέλα και Γεώργιο Αβέρωφ και του Ευαγγέλη Ζάππα ως οραματιστή προπομπού.


Ακολούθησαν μια τουριστικής μορφής σειρά (6 γραμματοσήμων) για τις ολυμπιακές πόλεις και σειρά έξι γραμματοσήμων με θέμα τα ολυμπιακά αθλήματα.


Με πολλά ερωτήματα όσον αφορά και εδώ την επικοινωνία με το μάτι (αυτό που αποκαλείται από τους εικαστικούς «γραμμή και σήμα»), τα φεγέ Ολυμπιακής Φλόγας – Λαμπαδηδρομίας και Ολυμπιακής Εκεχειρίας.


Τα τέσσερα γραμματόσημα με αρχαία νομίσματα αθλητικών παραστάσεων επιβλητικής οπτικής απόδοσης, συζητήσιμα τα δύο φεγέ (προς τι δύο με τέσσερα αποσπώμενα γραμματόσημα) με αναφορά στις σχέσεις Ολυμπιακών Αγώνων και Μοντέρνας Τέχνης.


Δύο καλαίσθητα γραμματόσημα «Αθήνα – Πεκίνο» (Παρθενώνας και Παγόδα, κοινή θεματική έκδοση με την Κίνα του 2008).


Στις 22 Σεπτεμβρίου θα κυκλοφορήσουν τέσσερα, διά χειρός Φασιανού, για τους Παραολυμπιακούς, με τίτλο «H Δύναμη της θέλησης», με τρία αθλήματα του προγράμματος αλλά και την απούσα ιππασία…


Στο φιλοτελικό πρόγραμμα «Αθήνα 2004» συνεργάστηκαν οι καλλιτέχνες Γ. Βαρλάμος, Αλ. Φασιανός (με 14 γραμματόσημα, συμπεριλαμβανομένης και της παραολυμπιακής σειράς), K. Τσόκλης, Μίνα Παπαθεοδώρου-Βαλυράκη, T. Κατσουλίδης, Γ. Σταθόπουλος, Παύλος (Διονυσόπουλος), M. Μπαρδοπούλου (μόνιμη συνεργάτιδα των ΕΛΤΑ) και ο βετεράνος χαράκτης, με την πολύχρονη και πολυδιάστατη φιλοτελική δημιουργία, Παν. Γράββαλος.


Το σύνολο των γραμματοσήμων της Αθήνας 2004 θα υπερβεί τα 120 σε αμιγή φιλοτελική μορφή.


Ο κ. Πέτρος Λινάρδος είναι δημοσιογράφος – ιστορικός του αθλητισμού.