Επικίνδυνες ιδέες και σφοδρά πάθη

«Μια ιδέα που δεν είναι επικίνδυνη δεν αξίζει να λέγεται ιδέα».

Οσκαρ Γουάιλντ

Η λογοκρισία των ιδεών με τη μορφή της απαγόρευσης βιβλίων δεν είναι φαινόμενο της εποχής μας. Η σύγχρονη ιστορία είναι γεμάτη από τέτοια περιστατικά, το συντριπτικό μέρος των οποίων έλαβε χώρα σε κράτη όπου την εξουσία κατείχαν καθεστώτα δικτατορικά ή φασιστικά ή όπου βασίλευε ο ιδεολογικός φανατισμός. Σε φωτογραφικά ντοκουμέντα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου έχουν απαθανατιστεί εκατοντάδες οπαδοί του Χίτλερ να στέκονται με το χέρι υψωμένο σε ναζιστικό χαιρετισμό μπροστά σε μικρούς, καιόμενους λόφους βιβλίων. Ο Αδόλφος φοβόταν τη δύναμη των ιδεών και έτσι έκαιγε τα βιβλία των Εβραίων. Ανάλογης αντιμετώπισης έτυχαν πολλά βιβλία και στη χώρα μας, κατά την περίοδο της επταετίας· μπορεί να μη ρίχτηκαν στην πυρά σαν τις μάγισσες του Σάλεμ, αλλά χαρακτηρίστηκαν «απειλή για το έθνος» και η κατοχή τους ήταν πλέον αξιόποινο αδίκημα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αντιμιλιταριστική «Λυσιστράτη» του Αριστοφάνη. Οι ιδέες διαδίδονται σαν τη φωτιά και ποιος δικτάτορας θα ήθελε να τυλιχτούν τα θεμέλια της τυραννικής του κυριαρχίας στις φλόγες της ελεύθερης έκφρασης;

Στον σημερινό δυτικό κόσμο θέλουμε να πιστεύουμε ότι τέτοια φαινόμενα έχουν εκλείψει ­ αν μη τι άλλο, επειδή αντιβαίνουν στην αντίληψή μας περί πολιτισμού. Η πεποίθηση αυτή όμως απέχει αρκετά από την πραγματικότητα. Κάθε χρόνο επίσημοι αλλά και αυτοδιορισμένοι λογοκριτές απαγορεύουν την ελεύθερη κυκλοφορία βιβλίων στον χώρο της δικαιοδοσίας τους, με επιχειρήματα επιεικώς πεπαλαιωμένα και αστήρικτα. Η Εβδομάδα Απαγορευμένων Βιβλίων (ΕΑΒ) έχει σκοπό της να φέρει στο φως της δημοσιότητας όλα αυτά τα περιστατικά και να συμβάλει στην πάταξη κάθε μορφής άμεσης ή έμμεσης λογοκρισίας.

Η ΕΑΒ θεσπίστηκε από μια ομάδα σημαντικών φορέων, μεταξύ των οποίων είναι το Ιδρυμα Αμερικανών Βιβλιοπωλών για την Υπεράσπιση της Ελεύθερης Εκφρασης, η Ενωση Αμερικανικών Βιβλιοθηκών, ο Σύλλογος Αμερικανών Εκδοτών, η Αμερικανική Εταιρεία Δημοσιογράφων και Συγγραφέων κ.ά., και τελεί υπό την αιγίδα του Κέντρου Βιβλίου της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου. Με τη συμμετοχή χιλιάδων βιβλιοπωλείων και βιβλιοθηκών στις ΗΠΑ αλλά και στην Ευρώπη, εκατομμύρια πολίτες πληροφορούνται για τις «δραστηριότητες» των εκπροσώπων του πουριτανισμού και του σκοταδισμού σε όλη την υφήλιο.

Πολλά κλασικά έργα θεωρήθηκαν σκανδαλώδη την εποχή όπου κυκλοφόρησαν και απαγορεύτηκαν για αρκετά χρόνια. Τις περισσότερες φορές μάλιστα η λογοτεχνική τους αξία αναγνωριζόταν μετά τον θάνατο του δημιουργού τους. Ο «Οδυσσέας» του Τζέιμς Τζόις απαγορεύτηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες από το 1918 ως το 1933, με την κατηγορία της προσβολής των ηθών. Χρειάστηκε πολύμηνος αγώνας ομάδας δικηγόρων για να αρθεί η απαγόρευση. Το 1929 απαγορεύτηκε στις ΗΠΑ το έργο του Ζαν – Ζακ Ρουσό, «Εξομολογήσεις», με την αιτιολογία ότι ήταν «επιβλαβής προς τη δημόσια ηθική» ­ τα δε φιλοσοφικά έργα του Ρουσό απαγορεύτηκαν το 1935 στη Ρωσία και μερικά από αυτά παρέμειναν επί δεκαετίες στον Κατάλογο Απαγορευμένων Βιβλίων της Καθολικής Εκκλησίας. Το αριστούργημα του Ντ. Χ. Λόρενς «Ο εραστής της Λαίδης Τσάτερλι» αποτέλεσε το αντικείμενο πολλών δικών περί προσβολής των ηθών στη δεκαετία του ’60, τόσο στις ΗΠΑ όσο και στη Βρετανία, ενώ το «Φάνι Χιλ» του Τζον Κλέλαντ, ένα από τα πρώτα καθαρά πορνογραφικά μυθιστορήματα, ήταν απαγορευμένο για περισσότερα από 200 χρόνια, άλλοτε ατύπως και άλλοτε επισήμως. Το ανώτατο δικαστήριο των ΗΠΑ απάλλαξε το βιβλίο από τις κατηγορίες περί ασεμνου μόλις το 1966.

Ο κατάλογος είναι εξοργιστικά μακρύς και περιέχει βιβλία όπως οι «Ιστορίες του Καντέρμπουρι» του Τσόσερ, το «Δεκαήμερο» του Βοκκάκιου, το «Χίλιες και μία νύχτες της Αραβίας», την «Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων» του Λιούις Κάρολ καθώς και πολλά έργα του Σαίξπηρ. Η τελευταία εικοσαετία

Με την ωρίμανση των δημοκρατικών πολιτευμάτων, τα κινήματα για την προάσπιση των ελευθεριών του πολίτη και την ανάδειξη του Τύπου σε παράγοντα εξουσίας, το τοπίο της λογοκρισίας άλλαξε δραστικά, τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο. Η απαγόρευση της κυκλοφορίας ενός βιβλίου σε μια ολόκληρη χώρα έγινε δύσκολη ­ αν όχι αδύνατη ­ υπόθεση για την κυβέρνηση της χώρας αυτής. Παράλληλα όμως παρουσιάστηκαν νέες μορφές λογοκρισίας, έμμεσης αυτή τη φορά, υπό τη μορφή του εμπορικού μποϊκοτάζ και των απειλών προς εκδοτικούς οίκους που σκόπευαν να κυκλοφορήσουν κάποια «επίμαχα» βιβλία. Η τεράστια βρετανική αλυσίδα βιβλιοπωλείων W. Η. Smith’s αρνήθηκε να κάνει παραγγελίες από το βιβλίο της Τζούλι Μπέρτσιλ, «Φιλοδοξία», αν δεν γίνονταν πρώτα οι περικοπές που είχαν υποδείξει οι υπεύθυνοι της εταιρείας. Σε συνέντευξη Τύπου που ακολούθησε ο εκπρόσωπος της W. Η. Smith’s δήλωσε: «Δεν πρόκειται για ένα μεμονωμένο περιστατικό».

Επίσης, τα σκήπτρα ανέλαβαν νέοι λογοκριτές που επιφόρτισαν εαυτούς με το θεάρεστο έργο της επιλογής των κατάλληλων, αλλά και ακατάλληλων, προς ανάγνωση βιβλίων. Διευθυντές σχολείων και εκπαιδευτικοί, διαχειριστές δημοτικών βιβλιοθηκών, ανώτεροι τελωνειακοί υπάλληλοι και άλλοι πολλοί χρίστηκαν προστάτες της ηθικής και του θρησκευτικού ιδεώδους. Διαβάστε μερικά παραδείγματα της δράσης τους:

1980 ­ «Ο Εμπορος της Βενετίας» του Σαίξπηρ αφαιρέθηκε από όλες τις σχολικές βιβλιοθήκες σε πόλεις των Πολιτειών Μίσιγκαν και Νέας Υόρκης, λόγω του τρόπου με τον οποίο απεικονίζεται ο εβραίος χαρακτήρας του έργου, Σάιλοκ. Σε πολλές άλλες πόλεις των ΗΠΑ τα έργα του Σαίξπηρ κυκλοφορούν ελεύθερα αλλά ευνουχισμένα, αφού τους έχουν αφαιρεθεί όλες οι άσεμνες λέξεις και φράσεις.

1983 ­ «Το Ημερολόγιο της Αννας Φρανκ» απαγορεύτηκε για ένα χρόνο στην κομητεία Γουάιζ της Βιρτζίνια, ύστερα από αίτηση ομάδας γονέων που θεωρούσαν προσβλητικές τις σεξουαλικές περιγραφές του βιβλίου. Ο Νέλσον Μαντέλα έχει δηλώσει πως τόσο ο ίδιος όσο και πολλοί άλλοι πολιτικοί κρατούμενοι του απαρτχάιντ αντλούσαν δύναμη από αυτό το βιβλίο για να αντέξουν στις κακουχίες.

1985 ­ Κατασχέθηκαν όλα τα αντίτυπα του «Χίλιες και μία νύχτες της Αραβίας» στην πόλη του Καΐρου, με την αιτιολογία ότι το βιβλίο αποτελούσε «απειλή για τον ηθικό ιστό της χώρας» και ότι ευθυνόταν για το κύμα βιασμών που σάρωνε εκείνη την εποχή το Κάιρο.

1987 ­ Στη Γερμανία απαγορεύτηκε το βιβλίο της ταινίας του Γουές Κρέιβεν «Εφιάλτης στον δρόμο με τις λεύκες». Περισσότερα από 700 βιβλία παραμένουν απαγορευμένα ως και σήμερα στη Γερμανία.

1989 ­ Μια εικονογραφημένη έκδοση του γνωστού παραμυθιού «Η Κοκκινοσκουφίτσα» απαγορεύθηκε σε δύο σχολικές περιφέρειες της Καλιφόρνιας. Στο βιβλίο η Κοκκινοσκουφίτσα πηγαίνει φαγητό και κρασί στην άρρωστη γιαγιά της. Οι αρμόδιοι δήλωσαν προβληματισμένοι με τη «χρήση των οινοπνευματωδών ποτών στην ιστορία».

1992 ­ Το φωτογραφικό βιβλίο της Μαντόνα «Sex» απαγορεύτηκε ως άσεμνο σε ολόκληρη την Ιρλανδία, τη χώρα με τους αυστηρότερους νόμους περί λογοκρισίας στην Ευρώπη.

1994 ­ Ολα τα αντίτυπα του βιβλίου «Ε for Ecstasy», που αναφέρεται στη γνωστή ναρκωτική ουσία MDMA, κατασχέθηκαν από τις τελωνειακές αρχές της Αυστραλίας. Το βιβλίο παρέμενε απαγορευμένο ως τα τέλη του 1996.

1995 ­ Το βιβλίο της Τζιν Φριτζ «Ο γύρος του κόσμου σε εκατό χρόνια» απομακρύνθηκε από όλες τις σχολικές βιβλιοθήκες της κομητείας Κάρολ των ΗΠΑ, λόγω του ότι σε μια παράγραφο που αναφερόταν στην πυρπόληση της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, τον 4ο αιώνα μ.Χ., περιέχεται η φράση: «Οι χριστιανοί δεν πίστευαν στην επιστημοσύνη». Την ίδια χρονιά παρόμοιας μεταχείρισης έτυχαν σε αρκετές πόλεις των ΗΠΑ βιβλία όπως το «Marvelous Medicine» του Ρόαλντ Νταλ, το «Πορφυρό χρώμα» της Αλις Γουόκερ, το «Ανθρωποι και ποντίκια» του Τζον Στάινμπεκ και τα «Οι περιπέτειες του Χάκλμπερι Φιν» και «Τομ Σόγερ» του Μαρκ Τουέιν. Τρία χρόνια πριν από το 2000

«Δεν συμφωνώ με αυτά που λες, αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να τα λες», είχε πει κάποτε ο Βολταίρος. Τα λόγια του μάλλον έχουν ξεχαστεί σήμερα, τρία χρόνια πριν από το 2000, αν κρίνει κανείς από τα ολοένα αυξανόμενα κρούσματα λογοκρισίας που καταγράφονται.

Πρόσφατα δόθηκε στη δημοσιότητα από την Ενωση Αμερικανικών Βιβλιοθηκών η λίστα με τα 10 βιβλία που αποτέλεσαν το αντικείμενο των περισσότερων αιτήσεων για απαγόρευση στις ΗΠΑ μέσα στο 1996. Η λίστα έχει ως εξής (αναφέρεται ο ελληνικός τίτλος αν το βιβλίο έχει κυκλοφορήσει στη χώρα μας):

1. Σειρά Ανατριχίλες, του Ρ. Λ. Στάιν. Δέχθηκε τα πυρά ομάδων γονέων και κηδεμόνων σχεδόν σε κάθε πολιτεία των ΗΠΑ και αποσύρθηκε από αρκετές δημοτικές και σχολικές βιβλιοθήκες. Παράλληλα, άλλες ομάδες γονέων και κηδεμόνων αντιτάχθηκαν σε αυτές τις κινήσεις. Η σειρά έχει πουλήσει πολλά εκατομμύρια αντίτυπα στις ΗΠΑ και κυκλοφορεί και στην Ελλάδα.

2. «Οι περιπέτειες του Χάκλμπερι Φιν» του Μαρκ Τουέιν. Το κλασικό αυτό μυθιστόρημα απαγορεύτηκε στις ΗΠΑ όταν κυκλοφόρησε, δηλαδή το 1885. Τότε είχε χαρακτηριστεί υπερβολικά αντιρατσιστικό. Η τραγική ειρωνεία; Σήμερα θεωρείται υπερβολικά ρατσιστικό από τους πολέμιούς του.

3. «Ξέρω γιατί τραγουδάει το φυλακισμένο πουλί» της Μάγια Αντζελου. Αυτό το υπέροχο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα αποσύρθηκε από πολλές βιβλιοθήκες πέρυσι, κυρίως λόγω της περιγραφής του βιασμού της συγγραφέως από τον εραστή της μητέρας της.

4. «It’s Perfectly Normal» του Ρόμπι Χάρις. Εγχειρίδιο σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης.

5. «The Chocolate War» του Ρόμπερτ Κόρμιερ. Ενα μυθιστόρημα για νεαρούς ενηλίκους, που κατηγορείται συχνά ότι χρησιμοποιεί άσεμνες εκφράσεις. Εχει αποσυρθεί από πολλές βιβλιοθήκες.

6. «Ο φύλακας της σίκαλης» του Τζ. Ντ. Σάλιντζερ. Το βιβλίο που ενέπνευσε τον δολοφόνο του Τζον Λένον.

7. «Bridge to Terabithia» της Κάθριν Πάτερσον. Αυτό το βραβευμένο με το βραβείο Νιούμπερι βιβλίο αποσύρθηκε από δεκάδες σχολικές βιβλιοθήκες το 1996, με το αιτιολογικό ότι προωθεί την «απειθή και ασεβή συμπεριφορά προς τους ενηλίκους» και ότι λαμβάνει χώρα σε έναν «περίτεχνο φανταστικό κόσμο που πιθανόν να προκαλέσει σύγχυση στον αναγνώστη».

8. «Για πάντα» της Τζούντι Μπλουμ. Αυτό το μυθιστόρημα, που αναφέρεται στην πρώτη σεξουαλική εμπειρία ενός εφήβου, παραμένει στη λίστα επί 22 συναπτά χρόνια.

9. «My Brother Sam is Dead» των Τζέιμς Λίνκολν Κόλιερ και Κρίστοφερ Κόλιερ. Επίσης βραβευμένο με το βραβείο Νιούμπερι. Η 16η επέτειος

Φέτος συμπληρώνονται 16 χρόνια από τη θέσπιση της Εβδομάδας Απαγορευμένων Βιβλίων και, παρ’ ότι παγκοσμίως τα κρούσματα δεν μειώνονται, συντελείται σημαντικό έργο με την πληροφόρηση των πολιτών. Το μήνυμα της ΕΑΒ αφορά το πόσο σημαντικό είναι να διασφαλιστεί η δυνατότητα πρόσβασης του κάθε πολίτη σε οποιαδήποτε έντυπη ιδέα θέλει να διαβάσει, όσο ανορθόδοξη ή μη δημοφιλής και αν είναι αυτή. Το να επιτρέπουμε να συνεχίζεται ανεμπόδιστη η άσκηση περιορισμών στην ελεύθερη κυκλοφορία των βιβλίων δημιουργεί προηγούμενο και προλειαίνει το έδαφος για επιθέσεις σε οποιοδήποτε καλλιτεχνικά ή πολιτικά επίμαχο μέσο έκφρασης. Θέλει επαγρύπνηση και τόλμη η ελευθερία. Internet και απαγορευμένα βιβλία

Πολλά web sites στο Internet προσφέρουν περισσότερες πληροφορίες για την Εβδομάδα Απαγορευμένων Βιβλίων, καθώς επίσης και ηλεκτρονικές εκδόσεις (το λεγόμενο e-text) αρκετών από τα βιβλία που αναφέρονται στο κύριο άρθρο. Ακολουθούν μερικές από τις διευθύνσεις που αξίζει να επισκεφθείτε:

Αμερικανική Ενωση για τα Δικαιώματα του Πολίτη:

http://www.aclu.org/issues/frees peech/bbwind. html

Τα Απαγορευμένα Βιβλία στο Δίκτυο:

http://www.cs.cmu.edu/People/spok/banned-books. html

Εβδομάδα Απαγορευμένων Βιβλίων 1997:

http://www.bookweb.org/abffe/394. html

Επίσης, Εβδομάδα Απαγορευμένων Βιβλίων 1997:

http://www.ala.org/bbooks/

Απαγορευμένα Βιβλία και Λογοκρισία:

http://www.booksatoz.com/banned. htm

Fileroom ­ ένα εκπληκτικό ηλεκτρονικό αρχείο περιπτώσεων λογοκρισίας σε όλα τα μέσα:

http://fileroom.aaup.uic.edu/fileroom.html

Ηλεκτρονική βιβλιοθήκη Wiretap ­ δεκάδες απαγορευμένα και αφορισμένα βιβλία σε ηλεκτρονική μορφή:

http://wiretap.area.com/ftp.items/Library/

Κοσμική ηλεκτρονική βιβλιοθήκη:

http://www.infidels.org/library/ Θρησκεία και λογοκρισία

«Πληροφορώ τον περήφανο μουσουλμανικό λαό όλου του κόσμου ότι ο συγγραφέας του βιβλίου «Σατανικοί στίχοι», το οποίο στρέφεται κατά του Ισλάμ, του Προφήτη και του Κορανίου, καθώς και όλοι όσοι συνέβαλαν στην έκδοσή του παρ’ ότι γνώριζαν το περιεχόμενό του, καταδικάζονται σε θάνατο».

Με αυτή τη δήλωση, που έκανε τον Φεβρουάριο του 1989 ο Αγιατολάχ Χομεϊνί, δόθηκε το έναυσμα για την ευρύτερη ίσως περίπτωση απαγόρευσης βιβλίου για θρησκευτικούς λόγους που σημειώθηκε τα τελευταία χρόνια. Οι «Σατανικοί στίχοι» του Σάλμαν Ρούσντι απαγορεύτηκαν στη Ρωσία, στην Ινδία, στη Σιγκαπούρη, στην Ινδονησία, στην Αίγυπτο, στη Νότιο Αφρική, στο Μεξικό και βέβαια στο Ιράν και στο Ιράκ· η απαγόρευση ισχύει ακόμα και σήμερα. Στη Βρετανία το βιβλίο κυκλοφορεί κανονικά, αλλά δεν μπαίνει ποτέ στις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων, ύστερα από ένα κύμα εμπρησμών που σημειώθηκε το 1990 και είχε στόχο εκείνα τα καταστήματα που είχαν την «τολμηρή» ιδέα να το προβάλουν στις προθήκες τους. Στη δε Νορβηγία ο εκδότης των «Σατανικών στίχων» Γουίλιαμ Νάιγκααρντ πυροβολήθηκε και τραυματίστηκε σοβαρά από αγνώστους έξω από το σπίτι του στο Οσλο. Η αστυνομία δεν συνέλαβε ποτέ τους δράστες.

Η σχέση λογοκρισίας και θρησκείας είναι πολύ στενή και μακροχρόνια. Στον σύγχρονο κόσμο, σε καιρούς ή καθεστώτα όπου οι θρησκευτικοί ηγέτες έχουν σημαντική εξουσία, καταγράφονται πολλά περιστατικά απαγόρευσης βιβλίων ή έστω προσπάθειας απαγόρευσής των. Είναι ευκολότερο να αναφέρουμε τις χώρες όπου δεν υπάρχει λογοκρισία για θρησκευτικούς λόγους, παρά αυτές όπου υπάρχει. Ανάμεσα στις πρώτες συγκαταλέγονται η Ολλανδία, το Βέλγιο και η Γαλλία, οι σκανδιναβικές χώρες πλην της Νορβηγίας, η Ταϊλάνδη, η Αυστραλία, η Ισπανία, η Αργεντινή και η Βραζιλία.

Υπάρχουν φορές όμως όπου θύμα απαγόρευσης πέφτουν και τα ίδια τα θρησκευτικά κείμενα (να είναι άραγε αυτή μια ειρωνική μορφή «θείας δίκης»;). Η εισαγωγή αντιτύπων της Βίβλου και του Κορανίου είχε απαγορευτεί από το 1926 ως το 1956 στη Σοβιετική Ενωση. Πρόσφατα, τον Ιούλιο του 1996, δικαστήριο της Σιγκαπούρης καταδίκασε μια γυναίκα επειδή είχε στην κατοχή της μια μετάφραση της Βίβλου για μάρτυρες του Ιεχωβά. Το 1997 έκθεση κυβερνητικής υπηρεσίας των ΗΠΑ ανέφερε ότι στην Μπούρμα έχουν απαγορευτεί όλες οι μεταφράσεις της Βίβλου στις τοπικές διαλέκτους.

Τέλος, εκτός από την άμεση λύση της απαγόρευσης, οι διάφοροι θρησκευτικοί φορείς έχουν και άλλα, έμμεσα όπλα στη διάθεσή τους, όπως ο αφορισμός ενός συγγραφέα και ο χαρακτηρισμός κάποιων βιβλίων ως «αιρετικών». Δυστυχώς, είχαμε και στη χώρα μας παραδείγματα χρήσης τέτοιων μεθόδων.