Ο επικείμενος τόμος (βιβλιάριο 4 στη σειρά «Γραφή και ανάγνωση», εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ) καταθέτει οκτώ μελετήματα, τα οποία προσβλέπουν στην ποίηση και στην ποιητική του Οδυσσέα Ελύτη. Αν τα συστατικά αυτά στοιχεία υπαινίσσονται το τί και το πώς των καταθέσεων, οι υπογραφόμενοι χρονικοί δείχτες στο τέλος των διαδοχικών μελετημάτων υποδηλώνουν το πότε της γραφής τους. Το πότε στη συγκεκριμένη περίπτωση ξεκίνησε το 1965 για να καταλήξει στο 2006 (με ενδιάμεσους σταθμούς έναν το 1979, τρεις το 1980, και ανά έναν το 1982 και το 1991), δίνοντας την αίσθηση αλλού ευεξήγητης πύκνωσης και αλλού δυσεξήγητης αραίωσης. Δεν θα επιμείνω. Οι υποψιασμένοι αναγνώστες των μελετημάτων δικαιούνται να κάνουν τις δικές τους υποθέσεις για ένα γενικότερο μάλλον ζήτημα, που ίσως διαφωτίζει τις διαλεκτικές σχέσεις γραφής και ανάγνωσης, ποίησης και βιογραφίας.
Πέντε μελετήματα του βιβλιαρίου (κατά σειρά: «Τα πρώτα φιλολογικά προλεγόμενα στο “Αξιον Εστί”», «Ο ρεαλισμός του Καβάφη και ο υπερρεαλισμός του Ελύτη», «Ο τύπος του εθνικού ποιητή», «Η κρίσιμη καμπή», «Ο εσωτερικός λυρισμός») αντλούνται από τον τόμο «Οροι του λυρισμού στον Οδυσσέα Ελύτη» (ΚΕΔΡΟΣ, 1980, με πολλαπλές εφεξής ανατυπώσεις). Το έκτο μελέτημα («Η ποιητική αισιοδοξία του Οδυσσέα Ελύτη») αποσπάστηκε από τον τόμο «Πίσω Μπρος» ( στιγμή, 1986), «Τα Ελεγεία του Ελύτη» από το «Βήμα» (8.12.91), ενώ τα «Ανάγλυφα και ολόγλυφα ποιήματα» δημοσιεύονται στην πλήρη μορφή τους για πρώτη φορά εδώ. Ελπίζω ότι η τελική τους τώρα συγκέντρωση ορίζει καλύτερα τόσο το κέντρο της ποίησης και της ποιητικής του Οδυσσέα Ελύτη, όσο και τις τεμνόμενες περιφέρειες.
Στο κέντρο αναγνωρίζεται προπάντων η αυτόματη λυρική ευφορία του ποιητή, δυσεύρετη σε άλλους ποιητές – δικούς μας και ξένους. Η οποία κάποτε υπερβάλλεται σε λυρική ευφράδεια, συνήθως γλωσσοκεντρική, τροφοδοτώντας περισσότερο τον εξωστρεφή
Ελπίζω ότι η τελική τους τώρα συγκέντρωση ορίζει καλύτερα τόσο το κέντρο της ποίησης και της ποιητικής του Οδυσσέα Ελύτη, όσο και τις τεμνόμενες περιφέρειες
λυρισμό του Ελύτη. Αντίθετα, όταν η αυθόρμητη λυρική ευφορία συσπειρώνεται, παράγει κατακόρυφα ποιήματα, συστήνοντας τον «εσωτερικό» λυρισμό του ποιητή. Από την άποψη αυτή επιτρέπεται ίσως να μιλούμε για δισυπόστατο λυρισμό, μοιρασμένο αντιστοίχως σε ανάγλυφα και ολόγλυφα ποιήματα. Η διάκριση εντούτοις αυτή προτείνεται με τη δέουσα επιφύλαξη, όχι μόνον επειδή συχνά έχουμε να κάνουμε με μείξη των δύο τρόπων μέσα στο ίδιο ποίημα· αλλά και γιατί ο ένας τρόπος φαίνεται να εξυπακούει τον άλλο, να αντιστέκεται στην αυτάρεσκη αυτονόμησή του. Κάπου εδώ αναγνωρίζεται το αποφασισμένο ποιητολογικό ρίσκο του Οδυσσέα Ελύτη, συνδυασμένο και με το κατασκευαστικό του δαιμόνιο, έκδηλο κυρίως στα μεγάλα συνθέματα.
Μίλησα προηγουμένως για τεμνόμενες περιφέρειες, οι οποίες επιτρέπουν την αναγνώριση και την αξιολόγηση του Ελύτη στο εγγύτερο και απόμακρο (τοπικά και χρονικά) ποιητικό περιβάλλον του- δικό μας και ξένο. Ο λόγος για ομολογημένες ή ανομολόγητες συγγένειες και απωθήσεις. Παραμένοντας στα δικά μας χώματα: στις απωθήσεις δικαιούται κάποιος να εγγράψει τον Καβάφη και τον Καρυωτάκη· στις συγγένειες την αρχαία λυρική ποίηση (ειδικότερα τη Σαπφώ), τον βυζαντινό Ρωμανό, τους επτανήσιους Σολωμό, Κάλβο και Σικελιανό, τους δύο υπερρεαλιστές εταίρους- περισσότερο τον Εμπειρίκο, και λιγότερο τον Εγγονόπουλο. Αμφίβολη παραμένει, κατά τη γνώμη μου, η ποιητική συνάντηση του Ελύτη με τον Σεφέρη (το νόμπελ δεν τους κατέστησε βέβαια δίδυμους), λανθάνουσα η διασταύρωσή του με τον ώριμο Ρίτσο. Ευθείες και λοξές αναφορές σ΄ αυτό το, συγγενικό ή απωθητικό, σύμπλεγμα διαφαίνονται σε κάποια μελετήματα.
Η αφιέρωση του βιβλιαρίου 4 στον Μανόλη Ανδρόνικο ενέχει κάποια «ιδιοτέλεια». Στη δική του προθυμία οφείλεται η φιλοξενία δύο πρώιμων ελυτικών κειμένων στις προδικτατορικές «Εποχές»: τα άκουσε ως ομιλίες ο Μανόλης στη Θεσσαλονίκη και τα παρέδωσε ιδιοχείρως στον Αγγελο Τερζάκη ο οποίος αμέσως τα δημοσίευσε. Αυτά πριν από σαράντα τέσσερα χρόνια- στο μεταξύ οι καιροί έχουν αλλάξει.
Υ.Γ. Ο χώρος επιτρέπει να προστεθεί στην προηγούμενη «Σημείωση» του βιβλιαρίου ο αυθεντικός ποιητικός λόγος του Ελύτη με τη σφραγίδα όλου του έργου του, αποτυπωμένη στο τέλος της συλλογής Εκ του πλησίον:
Και νά!Μια ημικατεστραμμένη Θήρα που ως Νίσυρος επανακτίστηκε με γεράνια τεράστια και νερά κυλιόμενα παλαιάς Ιλιάδας κελαρύσματα.Οπου σημαίνει του βαρβάρου δεύτερη άνοιξη,νόμοςδεν γράφει, και πάσα του ηλίου ακταιωρός δεκτή,το άλκιμον ήμαρ και το εξ όλων των χρωμάτων εν και πάλλευκον,το αχνάρι της μέλισσας κει που δεν ετελειώσαμε ποτέ.Φιλιά που δόθηκαν κι άλλα που δεν.Χαιρέτωσαν.
Ανθ΄ ημών η αγάπη
