ΟΣΟ πολλαπλασιάζονται τα διεθνή και υπερεθνικά όργανα, συμβούλια και οργανισμοί δίχως να στηρίζονται, ταυτόχρονα, σε εκλογικές διαδικασίες, η έννοια της δημοκρατικής εντολής χάνει το νόημά της όσο η πολιτική μετατοπίζεται από το εθνικό στο πλανητικό επίπεδο. Ο πολίτης του κόσμου τείνει να αποκτήσει τα χαρακτηριστικά ενός παγκόσμιου «πολιτικού προλεταριάτου» με απαλλοτριωμένα τα μέσα της πολιτικής του ικανότητας (efficasy). Είναι ένας πολίτης στις αξιώσεις του οποίου το παγκόσμιο πολιτικό σύστημα άλλοτε ανταποκρίνεται πλημμελώς και άλλοτε ουδόλως.
Θα ήταν υπερβολή να πει κανείς ότι ως τώρα η παγκοσμιοποίηση έχει διαμορφώσει μια παγκόσμια πολιτεία ως μια αναδιπλασιασμένη εικόνα του κλειστού χαρακτήρα του εθνικού κράτους. Δεν είναι όμως υπερβολή να υποστηρίχθεί πως, παρά την εκδήλωση συμπτωμάτων του «σιδερένιου νόμου της ολιγαρχίας» σε πλανητικό επίπεδο, αναδύεται ένα είδος παγκόσμιας κοινωνίας πολιτών (global civil society), ένα παγκόσμιο κίνημα που αναοριοθετεί το περιεχόμενο της ιδιότητας του πολίτη (global citizenship) και που, σύμφωνα με τον Robertson, αποτελεί το πρωτόλειο για την οικοδόμηση μιας «παγκόσμιας πολιτικής κουλτούρας».
Τις τελευταίες δεκαετίες έχει αυξηθεί πάρα πολύ σε διεθνή κλίμακα ο αριθμός, το μέγεθος, η ποιότητα και η επίδραση των κοινωνικών δικτύων, των εθελοντικών οργανισμών, των συνεταιρισμών, των μονοθεματικών κινημάτων και γενικά των μη κυβερνητικών οργανώσεων, ώστε να γίνεται λόγος για την εμφάνιση μιας «παγκόσμιας κοινωνίας πολιτών». Λόγου χάριν, περισσότερες από 1.400 μη κυβερνητικές οργανώσεις συμμετείχαν στη διάσκεψη για το περιβάλλον που έγινε στο Ρίο το 1992. Επίσης, υψηλότατη συμμετοχή είχαν και στις διασκέψεις του ΟΗΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα (Βιέννη, 1993), την κοινωνική ανάπτυξη (Κοπεγχάγη, 1995), τις γυναίκες (Πεκίνο, 1995) κλπ. Δύο από τις γνωστότερες διεθνείς μη κυβερνητικές οργανώσεις, η Greenpeace και η Διεθνής Αμνηστία, αποτελούν πλέον παράγοντες της παγκόσμιας πολιτικής σκηνής που επηρεάζουν τα μέγιστα τις εξελίξεις στο εσωτερικό των εθνικών κρατών, ιδιαίτερα μάλιστα όταν παραβιάζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Η συχνή συνεργασία εθνικών και διεθνών μη κυβερνητικών οργανώσεων συμβάλλει στη διεύρυνση της πολυφωνίας και στην εμπέδωση της δημοκρατικής διαδικασίας. Συμβάλλει επίσης στην αναδιατύπωση του περιεχομένου της ιδιότητας του πολίτη, η οποία δεν εξαντλείται πλέον στο κανονιστικό πλαίσιο του εθνικού κράτους. Οπως αναφέρει ο Turner, στον βαθμό όπου από τη μια μεριά ασκούνται πιέσεις προς την κατεύθυνση περιφερειακής ή/και τοπικής αυτονομίας, ενώ από την άλλη ενισχύονται οι τάσεις της παγκοσμιότητας, η ίδια η έννοια της ιδιότητας του πολίτη υπόκειται σε αναθεώρηση. Το ακριβές περιεχόμενο της έννοιας αυτής δεν είναι δυνατόν όμως να προβλεφθεί και να οριοθετηθεί, εφόσον αυτό τελεί υπό διαμόρφωση. Γίνεται ωστόσο λόγος, στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ενωσης, για πολλαπλά επίπεδα «citizenship», που υπερβαίνουν τα παραδοσιακά πλαίσια του εθνικού κράτους (βλ. λόγου χάριν το ευρωπαϊκό διαβατήριο κλπ.).
Η αναφορά εδώ στην ιδέα μιας «κοσμοπολιτικής δημοκρατίας», όπου τα δικαιώματα του πολίτη ουσιαστικά θα τίθενται σε ισχύ ταυτοχρόνως σε διεθνές και εθνικό επίπεδο, είναι ενδεικτική. Ταυτόχρονα με τις εξελίξεις αυτές όμως παρατηρούνται και διαδικασίες κοινωνικού αποκλεισμού, όπως αυτές καθιερώνονται από τη συμφωνία του Σένγκεν. Οι διεργασίες αυτές ωστόσο δεν θα πρέπει να οδηγήσουν σε παραπλανητικά συμπεράσματα όσον αφορά τις προοπτικές του εθνικού κράτους στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Ορισμένοι, π.χ., ισχυρίζονται ότι το σύγχρονο κράτος είναι μια προσομοίωση του «πραγματικού» έθνους – κράτους, εφόσον πέρα από τον συμβολικό του εξοπλισμό (όνομα, σημαία, εθνικός ύμνος, γλώσσα κλπ.) όλες οι βασικές παράμετροι που το όριζαν ως τώρα ελέγχονται από υπερεθνικούς φορείς εξουσίας: ενέργεια, διπλωματία, εξοπλισμοί, χρηματιστήρια κλπ. Ορισμένοι άλλοι, αναφερόμενοι κυρίως στην Ευρωπαϊκή Ενωση και στις προοπτικές της, θεωρούν πως εφόσον ο τύπος της πολιτικής κυριαρχίας που εκφράζεται με το έθνος – κράτος διέρχεται σοβαρή διανεμητική και νομιμοποιητική κρίση, οι προοπτικές του εντός της ενιαίας Ευρώπης χαρακτηρίζονται από υψηλό βαθμό απροσδιοριστίας. Σε κάθε περίπτωση όμως δεν θα μείνει ως έχει στο απώτερο τουλάχιστον μέλλον. (…)
Παρ’ όλη όμως τη μείωση των αρμοδιοτήτων του, το εθνικό κράτος εξακολουθεί να είναι, και θα είναι για πολύ καιρό ακόμη, ο σημαντικότερος πρωταγωνιστής της διεθνούς σκηνής. Πόσο μάλλον που, ως σύμπλοκη και άνιση διαδικασία, η παγκοσμιοποίηση δεν εκδηλώνεται ισομερώς σε όλα τα εθνικά κράτη, αλλά ούτε και επιδρά ομοιόμορφα στο εσωτερικό τους. Ετσι, σε πολλές περιπτώσεις οι διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης δεν σηματοδοτούν μονομερώς τη διάβρωση του εθνικού κράτους, αλλά απεναντίας ευνοούν τη διεύρυνσή του. (…)
Το γεγονός λοιπόν ότι οι διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης δεν έχουν αφήσει ανεπηρέαστο το εθνικό κράτος, δεν σημαίνει ότι αυτό έχει παραμερισθεί ή ότι η σημασία του έχει εξαλειφθεί. Το αντίθετο μάλιστα. Οπως ο εθνικισμός, έτσι και το εθνικό κράτος θα συνιστούν για πολλές ακόμη δεκαετίες τους ιδεολογικούς και πολιτικούς πυλώνες του σύγχρονου κόσμου. Δίπλα, μαζί, αλλά και σε αντίθεση προς τους νέους θεσμούς και ιδέες της παγκοσμιότητας το εθνικό κράτος θα εξακολουθεί να είναι ο οργανωτικός εκείνος φορέας πολιτικής κυριαρχίας που θα συνιστά πεδίο αντιπαράθεσης, ακύρωσης, όσο και υπόσχεσης της δημοκρατίας.
Ο κ. Νίκος Δεμερτζής είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το κείμενο του οποίου παραθέσαμε εκτενή αποσπάσματα περιλαμβάνεται στην υπό έκδοση εργασία του «Ο Λόγος του Εθνικισμού. Αμφίσημο Σημασιολογικό Πεδίο και Σύγχρονες Τάσεις») Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα).
