Οταν ο Τσόρτσιλ κήρυξε τον Ψυχρό Πόλεμο

Απαρατήρητη πέρασε το περασμένο Σάββατο –και όχι μόνο στην Ελλάδα –η 70ή επέτειος μιας πραγματικά ιστορικής ημερομηνίας, η οποία σηματοδότησε και έδωσε «όνομα και κατεύθυνση» στην πορεία του κόσμου. Στις 5 Μαρτίου του 1946, ο Ουίνστον Τσόρτσιλ, στο Κολέγιο Ουεστμίνστερ, στο Φούλτον του Μισούρι, παρουσία του αμερικανού προέδρου Χάρι Τρούμαν, ο οποίος τον είχε προσκαλέσει, κήρυξε σταυροφορία για την αντιμετώπιση της απειλής από τη Σοβιετική Ενωση και τον κομμουνισμό, κάλεσε την Αγγλία και την Αμερική να ενώσουν τις δυνάμεις τους με «ειδικές σχέσεις», τόνισε την «ηθική» ανωτερότητά τους και μίλησε για την «ιδιαιτερότητα» των αγγλόφωνων εθνών έναντι όλων των άλλων. Ο λόγος του, ένας από τους πιο σπουδαίους της μεταπολεμικής εποχής σε ύφος, γλώσσα και περιεχόμενο, αντιφατικός και προτρεπτικός, καταγράφεται από ιστορικούς και από πολιτικούς ως η εναρκτήρια ημερομηνία του Ψυχρού Πολέμου.

Ο Τσόρτσιλ, «ο πατέρας της νίκης», όπως τον ονόμασαν οι Αγγλοι, είχε ηττηθεί στις εκλογές το 1945, ήταν απλώς αρχηγός της αντιπολίτευσης, αλλά το κύρος του, η πολιτική του διαίσθηση, η πνευματικότητά του και η στρατηγική του λόγου του τον είχαν ανεβάσει στο βάθρο ενός οραματιστή, ενός συμβόλου –τουλάχιστον στον αγγλοσαξονικό κόσμο. Στο Φούλτον, ο Τσόρτσιλ παρουσίασε το όραμά του για τον κόσμο ο οποίος άρχισε να προβάλει μετά τον πόλεμο, που είχε τελειώσει μόλις πριν από λίγους μήνες. Διαμόρφωσε την κατεύθυνση την οποία έπρεπε να ακολουθήσουν οι χώρες για να αντιμετωπίσουν τη σοβιετική απειλή, το «σιδηρούν παραπέτασμα» που επέβαλε η Μόσχα.

«Μια βαριά σκιά έχει πέσει πάνω στην Ανατολική Ευρώπη, η οποία έχει τώρα αποκοπεί από τον ελεύθερο κόσμο με ένα σιδηρούν παραπέτασμα» δήλωσε. Δεν ήταν ο Τσόρτσιλ ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον χαρακτηρισμό. Ο Γκέμπελς, στις 24 Απριλίου του 1945, λίγες ημέρες πριν από το τέλος του Γ’ Ράιχ, καλούσε τους Γερμανούς με άρθρο του στην εφημερίδα «Völkischer Beobachter» να αντισταθούν μέχρις εσχάτων, γιατί «οι μπολσεβίκοι (…) θα πνίξουν την πατρίδα μέσα σε ένα σιδηρούν παραπέτασμα».

Η ιστορική παρουσία του Τσόρτσιλ στο Φούλτον έχει μια προϊστορία. Στις αρχές Φεβρουαρίου του 1946 ο Ιωσήφ Στάλιν είχε πει ότι «ο παγκόσμιος καπιταλισμός προωθείται με τις κρίσεις και τους καταστροφικούς πολέμους». Αυτή η φράση ερμηνεύθηκε στην Ουάσιγκτον ως απειλή –όχι από τον πρόεδρο Τρούμαν, αλλά από τον υπουργό Εξωτερικών Τζέιμς Μπερνς, όπως αποκαλύφθηκε το 1996. Τρεις ημέρες αργότερα, το Στέιτ Ντιπάρτμεντ ζήτησε από την πρεσβεία των ΗΠΑ στη Μόσχα μια «ανάλυση με προοπτικές» τής σοβιετικής πολιτικής. Την απάντηση έδωσε ο σύμβουλος πρεσβείας Τζορτζ Κίναν, ο οποίος, υπηρετώντας στη Μόσχα από το 1933, γνώριζε πρόσωπα και πράγματα. Το τηλεγράφημά του (με 8.022 λέξεις, έκτοτε διεθνώς γνωστό ως το «μακρύ τηλεγράφημα») συνόψιζε την κατάσταση και την πολιτική της Σοβιετικής Ενωσης σε οκτώ σημεία, όπως (α) οι Ρώσοι είναι αποφασισμένοι να καταστρέψουν τον αμερικανικό τρόπο ζωής και καθετί αμερικανικό (β) αποτελούν τη μεγαλύτερη απειλή που αντιμετώπισαν ποτέ οι ΗΠΑ (γ) οι Σοβιετικοί μπορεί να ηττηθούν (δ) πρέπει να σταματήσουμε τους Σοβιετικούς και αυτό μπορεί να γίνει δίχως πόλεμο.

Οπως γράφει ο Βίκτορ Σεμπέστιεν στο βιβλίο του «1946: The Making of the Modern World» (2015), o Τσόρτσιλ έδινε απάντηση στο «πού πηγαίνουμε», «τι είδους κόσμο θέλουμε» αλλά και «ποιοι είμαστε» –ερωτήματα για τα οποία οι νικητές του πολέμου δεν είχαν έτοιμη απάντηση. Την υποδεικνύει ο άγγλος πολιτικός. Περιέγραψε στην αρχή του λόγου του την κατάρρευση της πάλαι ποτέ «Αγγλίας των αποικιών και της ισχύος» σε αντιπαραβολή με την Αμερική –πανίσχυρη και μοναδική.

«Η ισορροπία δυνάμεων άλλαξε ριζικά» ομολόγησε. Αυτό όμως δημιούργησε «νέες ευκαιρίες» για τις δύο αγγλοσαξονικές χώρες, στις οποίες περιλαμβάνονται και περιοχές του βρετανικού στέμματος: Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία και Καναδάς. Ο Τσόρτσιλ έριξε στο Φούλτον την ιδέα των «ειδικών σχέσεων» Αμερικής – Αγγλίας, έναν σπόρο τον οποίο η Ουάσιγκτον καλλιέργησε τα αμέσως επόμενα χρόνια, δημιουργώντας και προωθώντας διάφορα «σχήματα» (ΝΑΤΟ κ.ά.) στα οποία διαδοχικά θα προσερχόταν όλη η Δυτική Ευρώπη, πάντοτε υπό την απειλή του «σιδηρού παραπετάσματος».

«Οι σχέσεις μεταξύ Ουάσιγκτον και Λονδίνου στα επόμενα χρόνια είχαν σκαμπανεβάσματα αλλά γενικά, όλη τη μεταπολεμική περίοδο, έως σήμερα, αντέχουν. Δημιούργησαν έναν κόσμο όπως τον ήθελε ο Τσόρτσιλ» γράφουν οι Steve Marsh και Alan Dobson στο βιβλίο τους «Churchill and the Anglo-American special relationship» που κυκλοφορεί αυτές τις ημέρες.

Ιωσήφ Στάλιν
«Μας επέδωσαν ένα ρατσιστικό τελεσίγραφο»
Η Μόσχα δεν άργησε να σχολιάσει τον «λόγο του Φούλτον» και μάλιστα από το πιο υψηλό επίπεδο. Ο Στάλιν, σε συνέντευξή του στην εφημερίδα «Πράβντα», λίγες ημέρες αργότερα, ήταν ωμός και σαφής: «Ο κ. Τσόρτσιλ στέλνει προσκλητήριο πολέμου κατά της Σοβιετικής Ενωσης» δήλωσε. Και πρόσθεσε: «Ο κ. Τσόρτσιλ ανέλαβε το καθήκον να κάνει πόλεμο στη βάση της ρατσιστικής θεωρίας, δηλώνοντας ότι μόνο τα έθνη που μιλούν την αγγλική γλώσσα είναι πραγματικά έθνη και αυτά καλούνται να κυβερνήσουν τις τύχες του κόσμου (…) κατά κάποιον τρόπο ο κ. Τσόρτσιλ και οι φίλοι του στην Αγγλία και στις ΗΠΑ επέδωσαν στα μη αγγλόφωνα έθνη ένα είδος τελεσιγράφου: αναγνωρίστε αυτοβούλως την κυριαρχία μας και όλα θα πάνε καλά. Διαφορετικά, ο πόλεμος είναι αναπόφευκτος».