Ρωσία: Το μοναστήρι που έγινε γκουλάγκ την περίοδο 1923-1939

Ο Γιούρι Μπρόντσκι, ο οποίος έχει αφιερώσει τη ζωή του στην αποκάλυψη των σκοτεινών μυστικών της αρχαίας μονής Σολοβέτσκι, δείχνει ένα μικρό, βρώμικο παράθυρο σε έναν στραβό τοίχο από κόκκινα τούβλα. Τα τούβλα στην αυλή είναι ένα σπάνιο απομεινάρι της εποχής που το μοναστήρι που μοιάζει με φρούριο χρησίμευσε ως το πρώτο γκουλάγκ της Σοβιετικής Ενωσης για σχεδόν δύο δεκαετίες. Λείψανο μιας τρομακτικής περιόδου στη ρωσική Ιστορία. «Ολα τα ίχνη του στρατοπέδου εργασίας σταδιακά καταστράφηκαν και απομακρύνθηκαν» λέει ο Μπρόντσκι.

Η απότιση φόρου τιμής στη μνήμη των θυμάτων των γκουλάγκ είναι μια συναισθηματικά φορτισμένη διαδικασία στη Ρωσία, που κορυφώθηκε πρόσφατα, όταν ο πρωθυπουργός Ντμίτρι Μεντβέντεφ αναγνώρισε τα εκατομμύρια των ανθρώπων που υπέφεραν υπό τη σοβιετική πολιτική καταπίεση. Αλλά υποτίμησε την κληρονομιά της καταπίεσης. Για πρώτη φορά μετά την πτώση του κομμουνισμού, ούτε η Εκκλησία ούτε η Κυβέρνηση έστειλαν εκπρόσωπο στην ετήσια τελετή στις 7 Αυγούστου που τιμά τα θύματα του εν λόγω πρώην στρατοπέδου. Για την ακρίβεια, του μοναστηριού που έγινε γκουλάγκ.

Ομοίως, το διαβόητο «Περμ-36», ένα άλλο πρώην γκουλάγκ που είχε μετατραπεί σε μουσείο πολιτικής καταστολής, άρχισε εφέτος να επικεντρώνεται στην εργατική ιστορία του στρατοπέδου. Μια πρόσφατη έκθεση, για παράδειγμα, εκθείασε τα «επιτεύγματα» του Περμ-36 στην «παραγωγή ξυλείας».

Τέτοια αποσιώπηση γίνεται συχνά, ιδίως σε περιοχές που τώρα ελέγχονται από τη ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Οι επικριτές λένε ότι η Εκκλησία παρακάμπτει τα ζητήματα της λογοδοσίας, καθώς δίνει έμφαση στον εκκλησιαστικό ρόλο αυτών των χώρων. Αυτή η τάση δημιούργησε μια διαμάχη γύρω από τα απομακρυσμένα ρωσικά νησιά στα οποία βρίσκεται το μοναστήρι. Τα νησιά Σολοβέτσκι, ανεπίσημα γνωστά ως Σολόβκι, βρίσκονται στη Λευκή Θάλασσα, μόλις 180 χιλιόμετρα κάτω από τον Αρκτικό Κύκλο.

Η σύγκρουση θέτει μοναχούς και προσκυνητές ενάντια σε εκείνους που πιστεύουν ότι η περιοχή θα πρέπει να γίνει μνημείο για τους αμέτρητους πολιτικούς κρατουμένους που πέθαναν εδώ.

Οι χωρικοί, που φοβούνται την οργή της Εκκλησίας, ακόμη και τον αφορισμό, έχουν εμπλακεί στη διαμάχη. Το ίδιο και οι ταξιδιωτικοί πράκτορες, που προωθούν την ομορφιά της περιοχής και την ευκαιρία να δει κανείς φάλαινες Μπελούγκα και άλλα άγρια ζώα. Η UΝΕSCO συμμετέχει επίσης προειδοποιώντας ότι η υπερβολική ανακαίνιση μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την ιστορία του οχυρωμένου μοναστηριού, που ιδρύθηκε το 1436 και έχει χαρακτηριστεί ως μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς.

Η Εκκλησία βλέπει τη μονή Σολοβέτσκι ως απόδειξη για τη δύναμη της πίστης, γιατί έχει επιβιώσει τόσο καιρό σε μια τόσο απομακρυσμένη τοποθεσία. Η περίοδος του γκουλάγκ στην περιοχή, το διάστημα 1923 – 1939, είναι ένα «απλό διάλειμμα», λέει, στη μακραίωνη ιστορία της μονής. Αλλά δεσπόζει για όσους θέλουν να τιμήσουν τα θύματα της καταπίεσης.

Αριστεριστές μαζί με αντεπαναστάτες

Επιπλέον, το μοναστήρι είναι το μόνο μέρος όπου η κυβέρνηση των μπολσεβίκων αναγνώρισε –έστω και για λίγο –την κράτηση πολιτικών κρατουμένων. (Οι τσάροι το χρησιμοποιούσαν για τον σκοπό αυτόν επίσης ως το 1903.) Μεταξύ των πρώτων πολιτικών κρατουμένων της μονής ήταν ρώσοι αριστεριστές που συμμάχησαν με τους μπολσεβίκους κατά τη διάρκεια της επανάστασης.

Στις μεγάλες μέρες του καλοκαιριού της Αρκτικής είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τις δυστοπικές σκηνές που περιγράφονται από τους επιζώντες του στρατοπέδου. Το κύριο νησί, που καλύπτεται από πυκνά δάση με πεύκα διάστικτα με λίμνες, έχει έναν βουκολικό αέρα. Αγελάδες και κατσίκες βόσκουν ελεύθερα έξω από τα τείχη του μοναστηριού, σε ένα χωριό περίπου 1.000 κατοίκων.

Τα νησιά αυτά θεωρούνταν ιερά πολύ προτού χτιστεί το μοναστήρι. Προχριστιανικοί πολιτισμοί άφησαν πίσω τους πολύπλοκους πέτρινους λαβυρίνθους, χτισμένους σαν πύλες προς τη μετά θάνατον ζωή. Οι πυργίσκοι πάνω στα γρανιτένια τείχη του μοναστηριού τελείωσαν γύρω στο 1601, και άντεξαν σε έναν βρετανικό ναυτικό βομβαρδισμό κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου.

Οταν ο 69χρονος σήμερα Μπρόντσκι επισκέφθηκε για πρώτη φορά τα νησιά το 1970, παρέμεναν πολλά ίχνη του στρατοπέδου εργασίας το οποίο είχε ήδη κλείσει. Μηχανικός και φωτογράφος, ο Μπρόντσκι άρχισε να τεκμηριώνει τα πάντα. Εντόπισε επιζώντες του στρατοπέδου σε όλη τη Ρωσία, σε μια εποχή που ακόμη και να μιλούσες για το γκουλάγκ στο Σολόβκι ήταν ταμπού. Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης άνοιξαν κάποια αρχεία και ο Μπρόντσκι δημιούργησε μια έκθεση και έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο «Solovki», μια επιτομή 527 σελίδων με έγγραφα, φωτογραφίες και μαρτυρίες από πρώην κρατουμένους.

Πρώην κρατούμενοι του είπαν ότι εργάζονταν 12 ώρες την ημέρα σε εξαντλητικές δουλειές, όπως η κοπή δέντρων, συχνά με μόνο εργαλείο τα γυμνά χέρια τους. Φορούσαν μόνο τα ρούχα με τα οποία τους είχαν συλλάβει, τα οποία γρήγορα έγιναν κουρέλια. Τον χειμώνα το κρύο ήταν ανυπόφορο και το καλοκαίρι τα κουνούπια ήταν τόσο επιθετικά που η πιο βασανιστική τιμωρία ήταν απλώς να σε δέσουν γυμνό κάπου έξω.

«Η ιδέα αυτού του στρατοπέδου ήταν να αλλάξει κάποιος και από άτομο να γίνει μέρος ενός ανώνυμου πλήθους» λέει ο Μπρόντσκι. Κόστισε πολλές ανθρώπινες ζωές, αν και ο συνολικός φόρος αίματος δεν έχει αποκαλυφθεί δημοσίως ποτέ.

Οι μοναχοί –σήμερα περίπου 100 –άρχισαν την ανακαίνιση της μονής Σολοβέτσκι πριν από μια δεκαετία. Ο Αρχιμανδρίτης Πορφίρι, ο ηγούμενος, είπε ότι τα έργα αυτά ήταν αναγκαία επειδή πολλά από τα κτίρια ήταν σε πολύ κακή κατάσταση. Η κυβέρνηση έχει εγκρίνει σχετικό κονδύλιο ύψους περίπου 1,7 εκατ. δολαρίων τον χρόνο.
Οι προσπάθειες να τιμηθούν τα θύματα του γκουλάγκ χωρίς την έγκριση της Εκκλησίας συνήθως αποτυγχάνουν στη Ρωσία. Για παράδειγμα, το μνημείο που ανήγειρε η οργάνωση Memorial το 2003 για τους πρώτους έξι πολιτικούς κρατούμενους που σκοτώθηκαν. Οι πέτρινες πλάκες εξαφανίστηκαν μέσα σε λίγες ημέρες. Μια απεικόνιση της μονής Σολοβέτσκι στο χαρτονόμισμα των 500 ρουβλίων της Ρωσίας αρχικά την έδειχνε όπως ήταν κατά τη διάρκεια της περιόδου του γκουλάγκ –χωρίς σταυρούς. Η εικόνα άλλαξε αργότερα, υπό την πίεση της Ρωσικής Εκκλησίας.