ΣΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ του Ψυχρού Πολέμου, τη δεκαετία του 1960, με τις δύο Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής, ΗΠΑ και ΕΣΣΔ, να έχουν αποδυθεί στον πιο σκληρό ανταγωνισμό όσον αφορά την υπερίσχυσή τους σε πυρηνικούς εξοπλισμούς, οι
Σοβιετικοί κατορθώνουν να στείλουν τον πρώτο άνθρωπο στο Διάστημα, τον Γιούρι Γκαγκάριν . Η επιτυχία είναι προφανής για την ανθρωπότητα, δίνει όμως άλλη μία αφορμή για όξυνση του ανταγωνισμού ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα. Στο μεταξύ έχουν μεσολαβήσει η πυρηνική κρίση στην Κούβα που λίγο έλειψε να
οδηγήσει τον πλανήτη στον πυρηνικό όλεθρο και η αποτυχημένη επέμβαση στον Κόλπο των Χοίρων. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή- με τον Χρουστσώφ να απειλεί να βομβαρδίσει σε αντίποινα ακόμη και την… Ακρόπολη! (η Ελλάδα και η Τουρκία διατηρούσαν αποθήκες αμερικανικών πυρηνικών εξοπλισμών στο έδαφός τους)- ο
Γκαγκάριν επισκέπτεται την Αθήνα και τον Ιερό Βράχο στο πλαίσιο παγκόσμιας περιοδείας του. Τη σύγχυση που προκάλεσε εκείνη η ιστορική επίσκεψη, γενομένη αντικείμενο σφοδρής πολιτικής εκμετάλλευσης και από τις δύο πλευρές, θα παρακολουθήσουμε σήμερα μέσα από τις γραμμές του κειμένου που ακολουθεί.
Η απόλυτη επιτυχία της διαστημικής πτήσης ήταν φυσικό να συνοδευθεί από πολλές τιμές στο πρόσωπο του θρυλικού κοσμοναύτη εντός και εκτός ΕΣΣΔ. Αν εξαιρέσει κανείς το προγραμματισμένο ταξίδι του τον Μάρτιο του 1962 στα Ηνωμένα Εθνη, που ακυρώθηκε τελευταία στιγμή από το Πολίτμπυρο, ο Γκαγκάριν μετά τον γύρο της Γης στο Διάστημα επιχείρησε το ίδιο επί ξηράς, γενόμενος δεκτός από ηγέτες της εποχής μέσα σε παραλήρημα ενθουσιασμού εκατομμυρίων ανθρώπων που έσπευδαν να τον αντικρίσουν από κοντά. Αφού επισκέφθηκε πρώτα τη Βουλγαρία, μεταξύ 27ης Μαΐου και 7ης Αυγούστου 1961 επισκέφθηκε την Τσεχοσλοβακία, τη Φινλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ισλανδία, την Κούβα, τη Βραζιλία, τον Καναδά και την Ουγγαρία. Υστερα από ολιγόμηνη παραμονή στην Κριμαία, ο Γκαγκάριν ξεκίνησε νέα περιοδεία τον Νοέμβριο του 1961 σε Ασία και Αφρική. Επιστρέφοντας από τη Λιβερία επισκέφθηκε για δύο ημέρες πρώτα την Αθήνα και μετά την Κύπρο.
Ο «ψυχρός πόλεμος»
Ησοβιετική ηγεσία παρακολουθούσε με προσοχή τον απόηχο που είχαν οι επισκέψεις αυτές σε λαούς και κυβερνήσεις, εισπράττοντας φυσικά τεράστιο πολιτικό όφελος. Ωστόσο σε μια περίοδο όξυνσης του αντικομμουνισμού στη Δύση, που αποκτούσε χαρακτηριστικά υστερίας, η επίσκεψη του Γκαγκάριν στην Αθήνα προκάλεσε τεράστιο πονοκέφαλο στην ελληνική κυβέρνηση. Παρά την κατ΄ ιδίαν συνάντησή του όμως με τον πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή και την προσέλευση μελών της κυβέρνησης και της αντιπολίτευσης- όπως οι Αβέρωφ, Μακρής, Παπανδρέου, Βενιζέλος, Μαρκεζίνης, Πασαλίδης και Ευταξίας- στη δεξίωση της σοβιετικής πρεσβείας, το γεγονός ότι ο Γκαγκάριν που είχε γίνει δεκτός από τη βασίλισσα Ελισάβετ δεν έτυχε ανάλογης υποδοχής από τον αντιβασιλέα και διάδοχο Κωνσταντίνο υποχρέωσε τον τότε βουλευτή Ηλία Μπρεδήμα να καταθέσει επερώτηση στις 12 Φεβρουαρίου επικρίνοντας την ελληνική κυβέρνηση που «με την μικρόψυχον στάσιν της δεν έδωσε την χαράν εις τον νεαρόν Διάδοχον-Ολυμπιονίκην να σφίξη το χέρι του νεαρού επίσης πορθητού του Διαστήματος». Πράγματι η στάση της ελληνικής κυβέρνησης, που είχε οχυρωθεί πίσω από το γεγονός ότι ο Γκαγκάριν ήταν προσκεκλημένος του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου και της ΕΔΑ και όχι της επίσημης κυβέρνησης της χώρας, ήταν διφορούμενη: από τη μια, επέβαλε σε όχι υψηλόβαθμους διπλωμάτες της Εθιμοτυπίας, τους Λ. Μαρκαντωνάτο, Ι. Τσαούση και Π. Παντερμαλή ως ξεναγό να ακολουθούν κατά πόδας τον Γκαγκάριν και τη συνοδεία του εκ 18 ανδρών προσφέροντας φιλοξενία δημοσία δαπάνη στα ξενοδοχεία «Κing George» και «Αμαλία» (ο ίδιος ο Γκαγκάριν διέμενε στην επί της οδού Ηρώδου του Αττικού κατοικία του σοβιετικού πρέσβη), γεύματα, αυτοκίνητα, μεταξύ των οποίων και μία Κάντιλακ με αναρτώμενη οροφή και κόκκινα δερμάτινα καθίσματα κλπ., καθώς και ατελή προσγείωση του «Ιλιούσιν 18» (Α Δ Πολιτική ΑΠ ΑΡ 417-22) που μετέφερε τον ρώσο κοσμοναύτη στη χώρα μας· και, από την άλλη, προσπαθούσε με κάθε μέσο να υποβαθμίσει την επίσκεψη. Χαρακτηριστικό ήταν το γεγονός ότι ο ίδιος ο τότε πρωθυπουργός υπεδέχθη στο πολιτικό του γραφείο- και όχι στο επίσημο, κυβερνητικό- τον ρώσο υψηλόβαθμο επισκέπτη. «Γιούρι, σώσε μας»
Το γεγονός όμως που πυροδότησε ένθεν και ένθεν τον Τύπο της εποχής ήταν τα γεγονότα μεταξύ Αστυνομίας και πλήθους 100.000 ατόμων που είχαν συγκεντρωθεί στην πλατεία Δημαρχείου για την ανακήρυξη ως επίτιμου δημότη Αθηναίων του Γκαγκάριν από τον τότε δήμαρχο Τσουκαλά, όπως και εκείνα στους Στύλους του Ολυμπίου Διός όπου συγκεντρωμένο ενθουσιώδες πλήθος προσπάθησε να ακινητοποιήσει την αυτοκινητοπομπή που οδηγούσε τον Γκαγκάριν στο κέντρο της Αθήνας φωνάζοντας «Γκαγκάριν, σώσε μας!» στα ρωσικά. Στις συμπλοκές εκείνες συνελήφθησαν αρκετοί, μεταξύ των οποίων και ως νεαρός φοιτητής της Νομικής ο δικηγόρος Αλέξανδρος Λυκουρέζος γιατί διαμαρτυρήθηκε για τον άγριο ξυλοδαρμό απλών πολιτών (ΑΠ 15735 Φ35/23, Διευθυντής Αστυνομίας Πόλεως Αθηνών Ε. Καραμπέτσος).
Χαρακτηριστικοί οι τίτλοι της «Πράβντα» (φύλλα 15ης και 23ης Φεβρουαρίου αντιστοίχως): «Σοβιετικός κοσμοναύτης εις χώραν Ικάρου» και «Στρατιώτης ειρήνης», όπου σε αντιδιαστολή με όσες τιμές είχαν προηγηθεί σε άλλες χώρες, οι συντάκτες τους καταδίκαζαν τα έκτροπα των Αθηνών και έκαναν λόγο για «θηριωδίες» της Αστυνομίας κατά των πολιτών: «Ενόμιζέ τις ότι όλη η πόλις είχεν εξέλθη προς συνάντησιν αυτού (ενν. του Γκαγκάριν) διά να εκφράση τον θαυμασμόν της δι΄ άθλον του και ειλικρινή αισθήματα φιλίας προς ΕΣΣΔ» (ΑΠ288 τηλεγράφημα από Μόσχα, πρέσβης Χριστόπουλος).
Η καταγωγή
Ο ΓΙΟΥΡΙ Αλεξέγεβιτς Γκαγκάριν ήταν το τρίτο ανάμεσα στα τέσσερα παιδιά μιας αγροτικής οικογένειας που ζούσε στο χωριό Κλούσινο, της επαρχίας Σμολένσκ. Ο πατέρας του ήταν μαραγκός και η μητέρα του Αννα Τιμοφέεβνα τον έκανε από νωρίς να αγαπήσει τα γράμματα, αν και την καθημερινή φροντίδα του μικρού Γιούρι, που είχε γεννηθεί στις 9 Μαρτίου 1934, είχε αναθέσει στη μεγαλύτερη αδελφή του, η οποία, μαζί με τη δεύτερη κατά σειράν στην οικογένεια, οδηγήθηκαν το 1943 από τους ναζιστές σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας. Κατάφεραν ωστόσο να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, αληθινά φαντάσματα από την εξαθλίωση- μια τραυματική εμπειρία που συνόδευε τον Γκαγκάριν σε όλη του τη ζωή.
Η πτήση
Ο ΜΟΛΙΣ 27 ετών μικρόσωμος (1,57 μ.) κοσμοναύτ.ης εγκατέλειψε μέσα στη στενή καμπίνα τού «Βοστόκ 1» τη Γη στις 12 Απριλίου 1961 από την αεροναυτική βάση του Μπαϊκονούρ για να διαγράψει με ταχύτητα 28.260 χιλιομέτρων ανά ώρα την τροχιά της Γης σε 89 Δ 34 ΔΔ. Ο κωδικός επαφής του με τη Γη ήταν «Κέδρος», στη διάρκεια δε της πτήσης του σιγοτραγουδούσε- υπάρχει καταγεγραμμένη η φωνή του σε ηχοταινίες- το πατριωτικό άσμα που έγραψε το 1951 ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς σε στίχους Γεβγκένι Ντολμάτοφσκι «Η μητέρα πατρίς ακούει, η μητέρα πατρίς γνωρίζει πού ακριβώς ο γιος της πετάει στον ουρανό…».
Τα δημοσιεύματα
ΤΗΝ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΙΣΤΙΚΗδιάθεση του σοβιετικού Τύπου ακολούθησε μιμούμενος και ο ελληνικός (πλην της Αριστεράς) Τύπος. Για «σκηνοθετημένη επίσκεψη» έκανε λόγο η «Ακρόπολις» (φύλλο 14ης Φεβρουαρίου), «Η Πέμπτη φάλαγξ» ήταν ο τίτλος της «Βραδυνής» (13 Φεβρουαρίου).
Τα «άδικα» δάκρυα των Καρυατίδων
ΚΑΤΑ την επίσκεψή του στην Ακρόπολη ο Γκαγκάριν ενημερώθηκε για την κλοπή των Καρυατίδων από τον Ελγιν, το όνομα του οποίου άκουγε για πρώτη φορά. Στην παρατήρηση των ξεναγών του ότι «οι υπόλοιπες κλαίνε ελπίζοντας ότι με τα δάκρυά τους θα πείσουν τους Αγγλους να τους επιστρέψουν την σύντροφόν τους», ο Γκαγκάριν με ειρωνικό χαμόγελο παρετήρησε ότι «άδικα πάνε τα δάκρυά τους. Με το κλάμα δεν θα κατορθώσουν τίποτα… Η επιστροφή της αδελφής τους δεν νομίζω ότι εξαρτάται από αυτάς». Επεισόδιο ωστόσο προκλήθηκε όταν άγνωστη γυναίκα, μιλώντας ρωσικά, αποσπάστηκε από το συγκεντρωμένο πλήθος που φώναζε ρυθμικά «Ει-ρή-νη, Α-μνη-στί-α» και έδειξε στον Γκαγκάριν την οπή του βράχου από όπου διέφυγε ο Γλέζος με τη χιτλερική σημαία τη νύχτα της 30ής Μαΐου 1941. Ο Γκαγκάριν φωτογραφήθηκε εκεί επαναλαμβάνοντας φωναχτά το όνομα του Μανώλη Γλέζου μπροστά στους φωτορεπόρτερ.
Η κυρία Φωτεινή Τομαή είναι ιστορικός, Πρεσβευτής Σύμβουλος Α’ στο υπουργείο Εξωτερικών.
