ΤΗΝ ΠΑΡΑΜΟΝΗ της εκλογικής νίκης του προέδρου Ομπάμα, μου ζητήθηκε να σχολιάσω τη μελλοντική εξωτερική πολιτική του. Παρ΄ ότι συμμεριζόμουν τη γενική ευφορία, τόνισα δύο λέξεις: Διαφορετική; Ναι, από την άποψη των νέων προτεραιοτήτων. Επιτυχημένη; Ενδεχομένως, εφόσον θα πρόκειται για πραγματική ρήξη με το παρελθόν και όχι για σαπουνόφουσκα. Λόγω του χαρακτήρα και του επαγγέλματός μου, οι προβλέψεις μου ήταν πιο επιφυλακτικές από τις αντίστοιχες των περισσότερων ελλήνων σχολιαστών.
Αποφασίστηκαν, έτσι, κάποιες περιοδικές επαναξιολογήσεις προκειμένου (α) να διαπιστώνεται η ακρίβεια των προβλέψεών μου και (β), και ακόμη πιο σημαντικό, να δοθεί στους αναγνώστες του Βήματος η ευκαιρία να παρακολουθήσουν πώς εξελίσσονται ή διαψεύδονται οι ιδέες και οι προβλέψεις λόγω σχεδίου, πραγματισμού ή «απρόβλεπτων εξελίξεων». Η προβλεπτική ανάλυση δεν είναι καθόλου εύκολη όταν περιορίζεται από τα στενά όρια ενός άρθρου εφημερίδας. Η ανάγκη για συνοπτικότητα καθιστά αρκετά συμπυκνωμένη και την ανασκόπηση των άρθρων που δημοσίευσα τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο του περασμένου έτους. Συνεπώς, οι μνείες του παρόντος κειμένου σε πρόσφατες εξελίξεις στο γενικό πλαίσιο Αφγανιστάν/Ρωσίας σκόπιμο θα ήταν να διαβαστούν σε συνδυασμό με το πρόσφατο σχετικό άρθρο μου.

ΙΠρώτο ζήτημα:
Αρχικές αποφάσεις
Η εξωτερική πολιτική διαμορφώνεται από τις περιστάσεις και τον χαρακτήρα των ανθρώπων που τη χαράσσουν. Ο Ομπάμα είναι εμφανέστατα «δυνατός» χαρακτήρας· ο Μπους, απλώς ισχυρογνώμων. Ο Ομπάμα το απέδειξε αυτό, εκπλήσσοντας μάλιστα τους περισσότερους, με τους πρώτους του διορισμούς αξιωματούχων, μερικοί από τους οποίους- π.χ. ο νέος αρχηγός της CΙΑ – προκάλεσαν συζητήσεις.

Συμπέρασμα: Τα προηγούμενα φανερώνουν την ισχυρή πεποίθηση του Ομπάμα ότι θα παραμείνει ο κυρίαρχος παίκτης μιας δυνατής αλλά ετερόκλητης ομάδας. Για όσους αποδίδουν σημασία στην ψυχολογία των ηγετών, αυτή θα μπορούσε να είναι η πιο ενδιαφέρουσα πτυχή των εν λόγω διορισμών, αν και όχι η μοναδική τους αιτία. ΙΔεύτερο ζήτημα:
Ενδεχόμενοι κίνδυνοι
Η ομάδα του Ομπάμα είναι, σχεδόν εξ ολοκλήρου, ομάδα Κλίντον. Το γεγονός αυτό ενέχει δύο κινδύνους.

Ο λιγότερο σοβαρός κίνδυνος είναι ότι ο Ομπάμα μπορεί να μην καταφέρει να κρατήσει μυστική τη «σύγκρουση εγωισμών και διισταμένων απόψεων». Αν διαρρεύσουν οι διαφωνίες, η πορεία της εξωτερικής πολιτικής θα πληγεί σοβαρά.

Ο σοβαρότερος κίνδυνος είναι ότι θα χρειαστεί να δαπανηθεί πολύτιμος χρόνος για την επίλυση των εσωτερικών διαφορών. Ενδέχεται έτσι να προκληθεί μια άκρως επιζήμια διάσταση σε δημόσιο επίπεδο.

Συμπέρασμα: Η τόλμη πάντοτε συνοδεύεται από κινδύνους, οι οποίοι όμως δεν είναι πιθανό να πραγματωθούν σύντομα.

ΙΤρίτο ζήτημα:
Τι γίνεται με την αλλαγή;
Η φράση «παλιά ομάδα» σημαίνει άραγε απαραιτήτως «παλιός τρόπος σκέψης»; Ετσι πιστεύω. Ισως όμως και να κάνω λάθος. Εν τούτοις, η στάση χαμηλών τόνων απέναντι στο λουτρό αίματος των Ολμερτ και Μπους στη Γάζα αποτελεί μία ακόμη ένδειξη ότι η νέα κυβέρνηση θα παραμείνει σταθερά φιλοϊσραηλινή. Για ορισμένους, αυτό μπορεί να μην είναι κακό· οπωσδήποτε, όμως, δεν αποτελεί σημάδι νέου τρόπου σκέψης. Υποδηλώνει επίσης πως θα διατηρηθεί η παλιά φαρισαϊκή αντιμετώπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων: καταδικάζουμε την παραβίασή τους όταν γίνεται από εχθρούς μας, αλλά όχι και όταν γίνεται από φίλους μας.

Συμπέρασμα: Η Γάζα ήταν η πρώτη δοκιμασία για την εξωτερική πολιτική του Ομπάμα, ο οποίος θέλησε να την αποφύγει σιωπώντας απέναντι στη σύγχρονη Γκερνίκα του Ισραήλ! Ανακοινώθηκε ο διορισμός ενός πεπειραμένου ειδικού απεσταλμένου· θα ακολουθήσουν κάμποσες ακόμη ομιλίες και προτάσεις συναντήσεων· ανεξαρτήτως όμως της δημοσιότητας των γεγονότων, στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Προέδρου θα βρίσκεται το Αφγανιστάν, στενά ακολουθούμενο από το Ιράν. Ο προβλεφθείς επαναπροσδιορισμός προτεραιοτήτων έχει ήδη ξεκινήσει.

Ι Τέταρτο ζήτημα: Ιράκ
Στα άρθρα μου εξήγησα γιατί θα είναι πρακτικά δύσκολη η αποχώρηση από το Ιράκ. Εχει άλλωστε επισημανθεί η πίεση που ήδη ασκείται από τον Γκέιτς και τους στρατηγούς του, προκειμένου τα στρατεύματα να μείνουν εκεί περισσότερο από όσο προέβλεπαν οι αρχικές δεσμεύσεις- αν και ο Πρόεδρος προβάλλει αντιστάσεις. Ως συμβιβαστική λύση έχει αρχίσει να διαφαίνεται μια δεκαεξάμηνη επιμήκυνση της παραμονής, ενώ παράλληλα θα καταβληθούν προσπάθειες ώστε να «αμβλυνθεί» τεχνηέντως η συνεχιζόμενη παρουσία σχεδόν 100.000 στρατιωτών, που περιγράφονται πλέον ως «παρατηρητές» ή «εκπαιδευτές». Οι σημερινές, όμως, «αγωνιώδεις προσπάθειες» επιβεβαιώνουν (α) πόσο ικανή είναι η παλιά ομάδα να επιβραδύνει την εφαρμογή νέων ιδεών· (β) πόσο ευάλωτο παραμένει το Ιράκ και (γ) πόσο βαθιά ριζωμένοι είναι οι φόβοι των κρατών του Κόλπου για το Ιράν.

Συμπέρασμα: Οι πρώτες μου προβλέψεις ήταν ακριβείς· παραμένει δε σοβαρό το ενδεχόμενο κάποιας «απρόβλεπτης εξέλιξης» που θα εκτροχιάσει και αυτά ακόμη τα περιορισμένα σχέδια.

ΙΠέμπτο ζήτημα:
Υπαναχώρηση και από άλλες προεκλογικές υποσχέσεις;

Το Γκουαντάναμο αποτελεί ιδιότυπο παράδειγμα. Η διαταγή για τη διακοπή λειτουργίας είναι άμεση, όχι όμως και η εφαρμογή της. Συν τοις άλλοις, η ενέργεια αυτή θα λειτουργήσει μόνον εάν η Αμερική εξαποστείλει τροφίμους σε άλλες χώρες, οι οποίες αρχικά είχαν δείξει απρόθυμες να τους δεχτούν. Τουλάχιστον, όχι μόνον έχει απαγορευτεί η άσκηση βασανιστηρίων, αλλά και ομολογήθηκε επισήμως ότι είχε όντως εφαρμοστεί. Αυτή όμως η απόφαση ενδέχεται να επηρεάσει τις εκκρεμείς δίκες.

Συμπέρασμα: Ισχυρίστηκα ότι τόσο ο Ομπάμα όσο και οι σχολιαστές των προεκλογικών του υποσχέσεων δεν απέδωσαν αρκετή σημασία ούτε στην αμοιβαία σύνδεση των υποσχέσεών του ούτε και στο γεγονός ότι το στοιχείο αυτό δυσχεραίνει την εκπλήρωσή τους. Και βλέπουμε πλέον ποια είναι τα επακόλουθα.

Ι Εκτο ζήτημα: Αφγανιστάν
Ο Ομπάμα υποσχέθηκε εντονότερη στρατιωτική ανάμειξη. Προέβλεψα πως αυτό θα σήμαινε προσέλκυση (και εξαναγκασμό;) των Ευρωπαίων, προκειμένου να διασφαλιστεί η υποστήριξή τους.

Αν και βρίσκονται πλέον στα όριά τους από στρατιωτικής απόψεως, οι Βρετανοί θα προσφέρουν τη βοήθειά τους, κυρίως επειδή τα οικονομικά προβλήματα του ηγέτη τους τον ωθούν να επιζητεί οπωσδήποτε την εγγύτητα προς τον «λαμπερό» νέο Πρόεδρο. Η αγάπη του κ. Σαρκοζί για τη δημοσιότητα ασφαλώς θα τον οδηγήσει σε ωραίες διακηρύξεις, πιθανώς όμως στερούμενες ουσίας, πράγμα που μάλλον θα συμβεί και με την κυρία Μέρκελ. Ωστόσο, τα επιδεινούμενα οικονομικά της Ευρώπης καθιστούν άκρως ασύνετη οποιαδήποτε στάση υπερβαίνει το απλό καλόπιασμα των Αμερικανών.

Ολα αυτά προβάλλουν μάλλον δυσοίωνα για τους Αμερικανούς. Εξίσου δυσοίωνη όμως είναι και η απροσδόκητη δημοσίευση, στις 19 Ιανουαρίου, μιας επιστολής που έστειλε ο Πρόεδρος Μεντβέντεφ στον Πρόεδρο Καρζάι. Η προσφερόμενη βοήθεια είναι ασαφής· η επιλογή χρονικής στιγμής, όμως, είναι αρκετά πονηρή. Πράγματι, η επιστολή εμφανίζεται σε μια περίοδο όπου οι Αμερικανοί επικρίνουν τον Καρζάι, ο Καρζάι επικρίνει τους Βρετανούς και ο Πούτιν δηλώνει ότι, για να εξομαλυνθούν οι συγκεκριμένες σχέσεις, πρέπει και ο ίδιος να ληφθεί σοβαρά υπόψη. Στον γάμο (και στη διεθνή διπλωματία), στους δύο τρίτος δεν χωρεί. Συμπέρασμα: Εξακολουθώ να ανησυχώ πως η κατάσταση στο Αφγανιστάν θα επιδεινωθεί. Το πόσο ραγδαία και βαθιά θα είναι η επιδείνωση θα εξαρτηθεί από το πώς θα εξελιχθούν τα δύο επόμενα ζητήματα.

Ι Εβδομο ζήτημα: Ιράν
Το ζήτημα αυτό αποτελεί τον μεγαλύτερο πονοκέφαλο του Ομπάμα, αλλά δεν θα μπορέσει να διευθετηθεί μέχρις ότου αυτός εξασφαλίσει τη συνεργασία του Πούτιν.

Κι ωστόσο, η πρόσφατη απροθυμία του Ιράν να ωθήσει τη Χεζμπολάχ να αναλάβει δράση στο βόρειο Ισραήλ θα συμβάλει στην εκκίνηση των συζητήσεων, και πρώτα πρώτα με τον αρχηγό της CΙΑ. Οι παρούσες ενδείξεις, όμως, υποδηλώνουν αλλαγή προσέγγισης μάλλον, παρά επιδιωκόμενων στόχων. Αλλά ακόμη και αυτό μπορεί να ανατραπεί εάν οι ισραηλινές εκλογές αναδείξουν κάποιον σκληροπυρηνικό.

Συμπέρασμα: Αναμένετε λόγο περί καινοτομίας στους τίτλους των ειδήσεων, στην πράξη όμως στασιμότητα. Σε γενικές γραμμές, το γεγονός αυτό ευνοεί το Ιράν και περιορίζει τα βήματα προόδου αναφορικά με το Αφγανιστάν. Ι Ογδοο ζήτημα: Ρωσία
Κατά την άποψή μου, αυτή είναι η σημαντικότερη πρόκληση, όσο και αν οι περισσότεροι σχολιαστές προκρίνουν το Ιράν.

Ποτέ δεν περίμενα ότι οι πολιτικοί σχεδιαστές της Δύσης θα προσπαθούσαν έστω να καταλάβουν τη νοοτροπία και τις ανησυχίες της Ρωσίας και να διαμορφώσουν την πολιτική τους εποικοδομητικά. Η «ανάγκη», όμως, θα αναδείξει την επόμενη σημαντική εξέλιξη: μια προσωρινή συμφιλίωση. Η λέξη «ανάγκη» είναι η λέξη που χρησιμοποιούν οι περισσότερες αμερικανικές πηγές εδώ και μερικές εβδομάδες. Ορισμένοι από εμάς, όμως, τη χρησιμοποιούμε από πολύ παλαιότερα!

Αν επικαλούμαι παλαιότερη «επίγνωση» αυτής της ανάγκης, είναι επειδή επιθυμώ να επικαλεστώ και μια βαθύτερη διαφορά. Αναφέρομαι στην άποψή μου ότι μια συμφιλίωση με τη Ρωσία ως απόρροια ανάγκης (όπως δηλώνουν οι Αμερικανοί) και όχι πεποίθησης (όπως προσωπικά πρεσβεύω) θα είναι ασχεδίαστη, ανεπαρκής και εύθραυστη.

Μελετώντας τη διπλωματία του κ. Πούτιν- που πρώτα εξουδετέρωσε τη Γεωργία και τώρα επανεντάσσει την Ουκρανία ολοένα πληρέστερα στη ρωσική τροχιά (με τη βοήθεια της κυρίας Μέρκελ)-, διαπιστώνουμε συνεχώς πόσο επιτήδειος, επίμονος και αποτελεσματικός είναι ως πολιτικός. Η γοητεία του Ομπάμα σχεδόν καλύπτει πόσο σκληρός διαπραγματευτής είναι. Θα χρειαστεί όμως να περιμένουμε μέχρι να γνωρίσουμε όλες του τις πλευρές. Εάν πέφτω έξω στην κρίση μου, ο Πούτιν θα προβεί σε μικρής κλίμακας συμβιβασμούς και θα επιτρέψει στους Αμερικανούς να προχωρήσουν όσον αφορά το Ιράν και το Αφγανιστάν. Στο κάτω κάτω, ούτε ισλαμιστής είναι ούτε και τον απασχολεί ιδιαίτερα αυτό καθαυτό το Αφγανιστάν. Δεν νομίζω όμως πως σφάλλω όταν ισχυρίζομαι ότι ο Πούτιν έχει το παζάρεμα στο αίμα του και θα φροντίσει να εκμεταλλευτεί τις πολλαπλές ανάγκες της Αμερικής για βοήθεια (Ιράν, Αφγανιστάν). Πιστεύω πως το τίμημα που πρόκειται να αξιώσει θα είναι υψηλότατο και θα περιλαμβάνει παραχωρήσεις στην Ευρώπη και στον Καύκασο.

Συμπέρασμα: Η συμφιλίωση με τη Ρωσία διαγράφεται ήδη στον ορίζοντα. Εάν έχει ως κίνητρο το άμεσο όφελος και όχι την πεποίθηση, δεν μπορεί παρά να είναι ασυνεχής, αποσπασματική και εύθραυστη: ένα ακόμη παράδειγμα παλιού και όχι νέου τρόπου σκέψης. Ας έχουμε την προσοχή μας στραμμένη στον Πούτιν.

▅ Γενικό συμπέρασμα
Στην τελετή ορκωμοσίας του, ο Ομπάμα εκφώνησε μια «μέτρια εναρκτήρια ομιλία», η οποία όμως διόλου δεν ελάττωσε την πρωτοφανή ευφορία του κόσμου. Το φαινόμενο αυτό είναι αρκετά επικίνδυνο, διότι οι μεγάλες προσδοκίες φέρνουν και μεγάλες απογοητεύσεις. Το έχω ξαναπεί πρόσφατα αυτό και δεν σκοπεύω, δύο μήνες αργότερα, να υπαναχωρήσω!

Βεβαίως, λόγω της χαρισματικής φύσης, των οργανωτικών ικανοτήτων αλλά και της τύχης του Ομπάμα, επήλθε μια βαρυσήμαντη μεταβολή: το χρώμα του δέρματος του αμερικανού Προέδρου άλλαξε. Εν τούτοις, η εξωτερική πολιτική της χώρας του μπορεί να αντισταθεί σθεναρότερα στην πραγματική αλλαγή. Σύμφωνα με ένα εδάφιο της Αγίας Γραφής (Ιερεμίας, 13:23), η λεοπάρδαλη δεν μπορεί να αλλάξει «τα ποικίλματα αυτής». Και αυτό που δεν μπορεί να αλλάξει εν προκειμένω είναι τα συμφέροντα του Πενταγώνου, της οπλοβιομηχανίας, των πετρελαϊκών εταιρειών, του εβραϊκού λόμπι, καθώς και των μέσων ενημέρωσης που όλοι αυτοί ελέγχουν μεταξύ τους.

Εξακολουθώ να πιστεύω ότι η αλλαγή μπορεί να προέλθει μόνον από την ικανότητα του ηγέτη να επιβάλει σε όλους τους προαναφερθέντες το προσωπικό του όραμα για πραγματική αλλαγή. Μπορεί να το καταφέρει αυτό ο Ομπάμα; Ελπίζω ειλικρινά ότι, παραφράζοντας το προεκλογικό του σύνθημα, μπορούμε να απαντήσουμε: «Ναι, μπορεί!». Θα ήταν φρονιμότερο να επανεξετάσουμε την όλη κατάσταση σε τρεις μήνες από τώρα, όταν τα προβλήματα θα έχουν ίσως μεγαλώσει.

Ο Sir Βασίλειος Μαρκεζίνης είναι τακτικό μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας, αντεπιστέλλον μέλος των Ακαδημιών Αθηνών, Γαλλίας, Ρώμης, Βελγίου, Ολλανδίας και νομικός σύμβουλος (επί τιμή) της Βασίλισσας της Αγγλίας.