Πόση σημασία μπορεί να έχει ένα όνομα; Μάλλον μεγάλη, αν είσαι Γερμανός πολιτικός ή τεχνοκράτης και ψάχνεις να βρεις πώς θα ονομάσεις αυτά τα νέα φρουρούμενα στρατόπεδα προσφύγων, στα σύνορά σου με την Αυστρία.
Πρέπει να τους δώσεις ένα όνομα σύντομο, εύληπτο και, το κυριότερο, ουδέτερο και απαλλαγμένο από τον ζόφο του ναζιστικού παρελθόντος.
«Πείτε τα όπως θέλετε, αλλά προς Θεού όχι στρατόπεδα!». Με τον τίτλο αυτό, πάνω από μια φωτογραφία που δείχνει την είσοδο του Νταχάου (στη Βαυαρία), το Politico εξηγεί το πρόβλημα: αναζητώντας ένα όνομα για τα νέα κέντρα κράτησης αιτούντων άσυλο στο έδαφός της, η Γερμανία σκόνταψε, μοιραία, στη χιτλερική θηριωδία.
Καθώς η καγκελάριος Μέρκελ και ο σκληρός Βαυαρός υπουργός της των Εσωτερικών Χορστ Ζεεχόφερ του CSU, συγκρούονταν φραστικά για την λεγόμενη «δευτερεύουσα μετανάστευση», πρόσφυγες και μετανάστες που φτάνουν στα νότια σύνορα με την Αυστρία έχοντας καταθέσει αίτηση ασύλου σε άλλη ευρωπαϊκή χώρα (δηλ. κυρίως στην Ιταλία), στο παρασκήνιο είχε ξεσπάσει ένας άλλος πόλεμος, αυτή τη φορά για τις λέξεις –ανάμεσα στους απρόσωπους τεχνοκράτες που πάσχιζαν να βρουν ένα όνομα για τα στρατόπεδα προσφύγων βάσει του πολιτικού συμβιβασμού που συμφωνήθηκε τελικά (για να μην καταρρεύσει η γερμανική κυβέρνηση συνασπισμού).
Το ακανθώδες ζήτημα; Να βρουν ένα όνομα για αυτά τα νέα στρατόπεδα προσφύγων της Γερμανίας, αποφεύγοντας όμως, πάση θυσία, την ίδια τη λέξη στρατόπεδο (lager στα γερμανικά), που ξυπνάει αναπόφευκτα την φρίκη των στρατοπέδων συγκέντρωσης (Konzentrationslager) και του Ολοκαυτώματος στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Μέρος της ιδιοφυΐας της γερμανικής γλώσσας είναι το ευρύ πεδίο που προσφέρει για τη δημιουργία καινούργιων, σύνθετων λέξεων από τον συνδυασμό δύο υπαρχουσών σε έναν νεολογισμό. Σκεφτείτε λέξεις όπως schadenfreude (σσ. η κακόβουλη χαρά που νιώθει κάποιος για τη δυστυχία του άλλου), dummkopf (ο ηλίθιος, από τις λέξεις ανόητο κεφάλι) ή fahrvergnügen (η απόλαυση της οδήγησης).
Φταίει ο Β’Παγκόσμιος Πόλεμος
Αλλά στον κόσμο της διεθνούς πολιτικής, αυτό το χαριτωμένο παιχνίδι με τις λέξεις χάνει γρήγορα το χιούμορ του. Όπως και για άλλα πολλά στη σύγχρονη Γερμανία, φταίει ο πόλεμος, γράφει το Politico.
Kαι εξηγεί: «Οι Ναζιστές ήταν ενθουσιώδεις γλωσσοπλάστες, και η προπαγάνδα τους αναμόρφωσε τη γερμανική με τρόπους που εξακολουθούν να είναι αισθητοί ακόμα και σήμερα. Ένα ολόκληρο επιστημονικό πεδίο περιστρέφεται γύρω από την απάλειψη ή και την συζήτηση για τους όρους και τις φράσεις που χρησιμοποιήθηκαν από τους ναζιστές και εξακολουθούν να υφίστανται στην καθομιλουμένη.
Πράγματι, όταν ανήλθαν στην εξουσία, την δεκαετία του 1930, οι Ναζιστές του Αδόλφου Χίτλερ εισήγαγαν μια σειρά από νέους επίσημους όρους, που αρχικά έμοιαζαν μέρος μιας αβλαβούς γραφειοκρατικής φρασεολογίας: Geheimstaatspolizei (Μυστική κρατική αστυνομία, το αρκτικόλεξο της τρομερής Gestapo), Schutzstaffel (Oμάδα προστασίας, τα εξίσου βάρβαρα SS), και βεβαίως Konzentrationslager (στρατόπεδο συγκέντρωσης), για να αναφέρουμε μόνο μερικά εξέχοντα παραδείγματα.
Και είναι η φρικτή κληρονομιά αυτής της τελευταίας λέξης, την οποία πάσχισαν, για πολύ ευνόητους λόγους, να αποφύγουν οι γραφειοκράτες της σημερινής γερμανικής κυβέρνησης. Αν και η φράση «στρατόπεδο συγκέντρωσης» (concentration camp στα αγγλικά) χρησιμοποιήθηκε νωρίτερα από τους Βρετανούς αποικιοκράτες της βασίλισσας Βικτωρίας (σσ. για εγκλεισμό προσφύγων και αιχμαλώτων στη διάρκεια του πολέμου των Μπόερ κατά των Ολλανδών αποίκων στη Νότια Αφρική, στα τέλη του 19ου αιώνα), σήμερα έχει συνδεθεί αποκλειστικά με την ναζιστική θηριωδία και το Ολοκαύτωμα.
Επομένως, κάθε χρήση της λέξης Lager («με τη σημασία του στρατοπέδου, και όχι της μπύρας», αστειεύεται το Politico), όπως στην περίπτωση του Flüchtlingslager («στρατόπεδο προσφύγων») θα ξυπνούσε φρικτές μνήμες από το μεγαλύτερο έγκλημα του 20ού αιώνα (πόσω μάλλον όταν μιλάμε για στρατόπεδα προσφύγων επί γερμανικού εδάφους).
Καυστική σάτιρα
Αυτός ο κρατικός προβληματισμός γύρω από το όνομα για τα στρατόπεδα προσφύγων έδωσε λαβή για πικρό χιούμορ, αλλά και για πιο σοβαρό σχολιασμό στη Γερμανία.
Ο Γιάν Μπέμερμαν, δημοφιλής τηλεοπτικός κωμικός, έκανε καυστική σάτιρα λέγοντας ότι οι αξιωματούχοι της κυβέρνησης εξετάζουν μια σειρά δυνατοτήτων, όπως: Freiheitsgefängnis (φυλακή ελευθερίας), Sozialhaftcenter (κέντρο κοινωνικής κράτησης) και Gute Laune Lager (στρατόπεδο της χαράς).
Στο απόγειο της προσφυγικής/μεταναστευτικής κρίσης το 2015, προτιμήθηκαν οι αγγλικές λέξεις «hotspots» ή «camps», και πάντως κανείς στη Γερμανία δεν μίλησε για στρατόπεδα. Τώρα δοκιμάζονται κάποιοι νέοι ευφημισμοί, όπως Transitzonen (ζώνες ή κέντρα διέλευσης), Anlandeplattform (εξέδρες ή πλατφόρμες αποβίβασης, για τα στρατόπεδα που ενδέχεται να δημιουργηθούν με ευρωπαϊκά χρήματα σε χώρες που δεν ανήκουν στην ΕΕ) και Exprescentren (κέντρα εξπρές).
Μια άλλη πρόταση που ακούστηκε ήταν Kontrollierte Zentren (κέντρα ελέγχου), αλλά και αυτή απορρίφθηκε – διότι στα γερμανικά, η συντομογραφία KZ είναι συνώνυμη με τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
«Παρόλα αυτά, η λέξη Lager δεν είναι χωρίς τους υπερασπιστές της», καταλήγει το Politico.
«Υπήρχαν Lager πολύ πριν από τη ναζιστική περίοδο και η λέξη αυτή μπορεί να έχει θετική σημασία», έγραψε ο Ματίας Χάϊνε, αρθρογράφος στην Die Welt, αναφέροντας παραδείγματα όπως το Ferienlager (στρατόπεδο διακοπών, δηλ. κατασκήνωση).
«Η υποβάθμιση της σημασίας της [λέξης Lager] ώστε να συνδεθεί αποκλειστικά με το KZ και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης είναι δυσφημιστική, και δεν αποδεικνύει τίποτα. Υπάρχουν πολλά επιχειρήματα υπέρ και κατά των αυστηρότερων ελέγχων στα σύνορα, αλλά η λέξη Lager δεν είναι ένα από αυτά», έγραψε ο Χάϊνε.