Οι κόρες της Ελεύθερνας

Τα πράγματα αξίζουν όχι μόνο γι’ αυτό που είναι, αλλά, κυρίως, γι’ αυτά που σημαίνουν. Και το φαγητό, εδώ στο κέντρο της μεγάλης θάλασσας, είναι η πιο σεβαστή και η πιο ευτυχισμένη στιγμή της Μεσογείου, που διαρκεί όσο χρόνο χρειάζεσαι για να την απολαύσεις ηδονικά αργά. Ο σπουδαίος σχεδιαστής κομματιών του παζλ των αστικών τοπίων Ρέντσο Πιάνο λέει ότι η τροφή εδώ και χιλιάδες χρόνια είναι μηχανή καταγραφής ήχων, φωνών, δονήσεων, ιστοριών, τραγωδιών, ανακαλύψεων, περιπλανήσεων. Εκατομμύρια σπυριά/στιγμές μέσα στη μεγάλη αναβράζουσα χύτρα, όπου αλληλεπιδρούν μια μεγάλη αρμαθιά πολιτισμοί, εκτονώνοντας με μικρές εκρήξεις πλήθος χρωμάτων, αρωμάτων, γεύσεων και ιδεών. Το κρητικό πιλάφι που χοχλακίζει πάνω στην παρασιά είναι το πιο λιτό σύμβολο του πλούτου των πολιτισμών της Μεσογείου και της ψυχής των ανθρώπων της.

Εδώ, στην αρχή του τόξου της λύρας, το πιο μικρό και ταπεινό ερημοκλήσι μετουσιώνεται σε θαυματουργό και μεγαλόχαρο όταν έχει πανηγύρι. Το μεγάλο καζάνι όπου βράζουν τα σφαχτά είναι η εστία απ’ όπου ξεκινούν οι ομόκεντροι κύκλοι του γλεντιού της συμμετοχής και των μοιρασμάτων, που κορυφώνονται με το σφιχτό σμίξιμο των χεριών σε έναν χορό που τόσο πολύ μοιάζει με τον κύκλο της ζωής μας, με τον κύκλο του λυράρη στο σταυροδρόμι.

Μας συγκινούν τα παραμύθια, πάντα μας άρεσαν. Μας μαθαίνουν ότι πρέπει να προσφέρουμε για να δεχτούμε δώρα. Και το γλέντι είναι πάρε-δώσε μεταξύ της συντροφιάς, ακόμη και όταν αυτή είναι πολύ μεγάλη, όσο ένα χωριό ή ένα νησί. Αξίζει, πράγματι, να βγάλει ο λυράρης από τον κύκλο την άκρη του μικρού του δαχτύλου και να τη χαλαλίσει στις νεράιδες για να τον μάθουν να παίζει θεϊκή λύρα. Και οι αναστεναγμοί μιας λύρας που παίζει βγαίνουν από την τριβή, άρα από τον πόνο, ίσως και από το ματωμένο δάχτυλο ή από τη ματωμένη καρδιά του λυράρη ή του γλεντιστή, και γι’ αυτό ξεφεύγουν από τα εγκόσμια και ταξιδεύουν πάνω από στεριές και θάλασσες σαν ονειροπαρμένα ξωτικά.

Η μνήμη είναι γιορτή.

Πόσω μάλλον όταν ανοίγει ένα σπουδαίο μουσείο –όπως αυτό της Αρχαίας Ελεύθερνας, που εγκαινιάστηκε το καλοκαίρι του 2016 –που κάνει οφθαλμοφανή την αλήθεια του Ομήρου, που περιγράφει με τέχνεργα την αυγή του ελληνικού πολιτισμού. Στη χαρά μαγειρεύουν πιλάφι. Η χαρά είναι πολύπλοκη, αλλά το φαγητό της αρχέγονα απλό. Καθώς το πιλάφι αρτύζεται μόνο με αλάτι και λεμόνι, η νοστιμιά του πρέπει να είναι αυτοδύναμη. Ολη η δύναμή της είναι η θαυμαστή χλωρίδα της Κρήτης που τα πρόβατα και οι αίγες ενσωματώνουν στο κορμί τους –η αύρα του τόπου.Μοιάζει με αρχαία σπονδή, καθώς έχεις την αίσθηση ότι τα αγάλματα σε ακολούθησαν από το νεότευκτο μουσείο και ήρθαν και κάθισαν δίπλα σου, γύρω από το χοροστάσι.

Μαζί τους και η Κόρη της Ελεύθερνας, το κάτω μέρος ενός αγάλματος των Πρωτοαρχαϊκών χρόνων. Αυτή δεν ήταν τόσο προβεβλημένη όσο η διάσημη Κυρία της Οσέρ, η «δίδυμη» αδελφή της του Μουσείου του Λούβρου, ένα δαιδαλικής τεχνοτροπίας άγαλμα του 640 π.Χ. Γιατί είναι όντως δίδυμη αδερφή της η Κυρία της Οσέρ –τις χώρισαν πιθανότατα στα τέλη του 19ου αιώνα. Ομως η επιμονή του καθηγητή Νίκου Χρ. Σταμπολίδη και οι εργαστηριακές αναλύσεις –κάτι σαν το DNA των γλυπτών –έδειξαν ότι βγήκαν από την ίδια μήτρα, το λατομείο της Ελεύθερνας. Και τα δύο αγάλματα συναντήθηκαν ξανά στην Αθήνα, στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, το 2004, στο πλαίσιο της έκθεσης «Ελεύθερνα. Πόλη – Ακρόπολη – Νεκρόπολη». Δεν γινόταν η Παριζιάνα να μην ξαναδεί έστω και για μία φορά τους συγγενείς της στην Ελλάδα.

Το μαράζι της ξενιτιάς και ο καημός του γλεντιού. Οι μαυροφορεμένοι Κρητικοί που χορεύουν μετά το συμπόσιο θυμίζουν πολύ έντονα τους Κουρήτες, τους λίθινους ασπιδοφόρους πολεμιστές που κοσμούσαν το ηρώο –«ομιλούντα σύμβολα» για τους νέους της πόλης της Ελεύθερνας. Εξάλλου Κουρήτες είναι και το όνομα του συγκροτήματος που χορεύει. Οι μύθοι και το παρελθόν δεν σβήνουν ποτέ. Οι Κουρήτες χτυπούσαν τις ασπίδες τους για να σκεπάσει ο αχός το κλάμα του μικρού Δία, για να μην πάρει είδηση ο πατέρας του, ο Κρόνος, και τον φάει. Αυτό το μεγάλο ταφικό μνημείο, με εμφανείς αναφορές στο μινωικό παρελθόν, είχε ανεγερθεί στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας και είναι ίσως ένα από τα αρχαιότερα κενοτάφια-μνημεία «του άγνωστου στρατιώτη» που έχουν βρεθεί πάνω στη Γη. Οντως είχαν την τιμητική τους οι ήρωες την εποχή του Ομήρου.

Τα σύμβολα και οι συμβολισμοί είναι παρόντα στο γλέντι. Η αύρα του τόπου είναι το πιο ισχυρό καρύκευμα που μετουσιώνει το φαγητό σε πολιτισμικό συμβάν. Το ζουμί που μεταγγίζεται από το μεγάλο καζάνι στο μικρότερο όπου θα μπει το ρύζι, με αναλογία τρία προς ένα, για να συμπυκνωθεί σε πιλάφι, περιέχει ήδη τη γεύση και την ατμόσφαιρα του τόπου. Το πιλάφι που θα φτάσει στα τραπέζια δεν είναι ένα φαγητό που απλώς θα τους χορτάσει, αλλά είναι φάση μιας ολόκληρης τελετουργίας, κάτι ανάλογο με τις θυσίες, τις σπονδές και τις χοές των αρχαίων.

Ισως γι’ αυτό και οι τέσσερις «αριστοκράτισσες» της Ελεύθερνας να αισθάνονται τόσο μεγάλη οικειότητα με τους σύγχρονους συμπατριώτες τους και τα γλέντια τους, παρά το μεγάλο μυστήριο που τις τυλίγει σαν αδιαπέραστη από τα μάτια αχλή των αιώνων. Ζούσαν πριν από τα μέσα του 7ου π.Χ. αιώνα και οι ηλικίες τους κυμαίνονταν από τα 23,5 χρόνια η νεότερη και τα 72 έτη η πιο ηλικιωμένη, η οποία ήταν και ιέρεια. Ηταν ενταφιασμένες σε εντυπωσιακό κτίριο κατά τη φορά της ζωής, από την Ανατολή η νεαρότερη, προς τη Δύση η γεροντότερη. Από τα ρούχα με τα περίτμητα χρυσά ελάσματα που πιθανόν είχαν ραμμένα επάνω τους, τις χρυσές ταινίες που κάλυπταν μέρη του σώματός τους, τα κοσμήματα και τα κτερίσματα που τις συνόδευαν στην τελευταία κατοικία τους φαίνεται ότι ήσαν επίλεκτα μέλη της κοινωνίας της Ελεύθερνας, συνδεδεμένες με το παρελθόν του τόπου και τον χαρακτήρα του. Τις συνόδευαν μινωικοί σφραγιδόλιθοι και σκαραβαίοι από την Αίγυπτο ή τη Φοινίκη.

Στην κοινωνία έχουν ξεχωριστή θέση οι αριστοκράτισσες, αλλά στα γλέντια διεκδικούν θέση δίπλα τους και οι ωραίες. Και αυτή η μεταγενέστερη, «σανδαλίζουσα» Αφροδίτη του 2ου ή του 1ου αιώνα π.Χ. είναι από τα πιο ωραία αγάλματα της θεάς της ομορφιάς και του έρωτα που μπορεί να δει κανείς. Στεκόταν με αυτή την παροιμιώδη χάρη που αναδύει η κίνησή της στο Μεγάλο Λουτρό του Κατσίβελου και τη συντρόφευε ο Πάνας, αμφότεροι επιβάτες αυτού του θαυμαστού πέτρινου καραβιού, όπως παρομοιάζει ο Νίκος Χρ. Σταμπολίδης τον λόφο της Ελεύθερνας, που τους ταξιδεύει (και μαζί τους και εμάς) μέσα στους αιώνες.