Οι ακτιβιστές είχαν κινηθεί αθόρυβα. Η νύχτα στη Βενετία δεν βρίσκει και πολλούς ανθρώπους στη γύρα, όμως καθώς ξημέρωνε η ημέρα μία εβδομάδα πριν από τα εγκαίνια της πολυαναμενόμενης έκθεσης του Ντέμιαν Χερστ στο Palazzo Grassi και στον εκθεσιακό χώρο Punta della Dogana εκείνοι είχαν περάσει το μήνυμά τους χωρίς κανείς να τους αντιληφθεί. Εκ των υστέρων, βέβαια, σκέφτεσαι ότι, δεν μπορεί, σίγουρα κάποιος θα τους μυρίστηκε. Γιατί η μέθοδος που επέλεξαν οι περί ων ο λόγος Animalisti προκειμένου να εκφράσουν την αντίθεσή τους στους τρόπους με τους οποίους ο Χερστ χρησιμοποιεί ζώα στην τέχνη συνίστατο στην απόθεση ενός σωρού από περιττώματα, 40 κιλών από δαύτα για την ακρίβεια, έξω από τις πύλες του επιβλητικού μνημείου του 18ου αιώνα, του κομψού Palazzo Grassi στο Μεγάλο Κανάλι. «Damien Hirst go home! Check out this work of art! 100% Animalisti» έγραψαν ως… λεζάντα.
Ενας όχι και τόσο κομψός τρόπος διαμαρτυρίας ενάντια στη δουλειά του διάσημου εικαστικού, αφήστε που παρ’ όλη την άψογη εκτέλεση του σχεδίου αποδείχθηκαν ελλιπώς ενημερωμένοι. Στη νέα έκθεση του Χερστ δεν υπάρχει ούτε ένα πτερύγιο σε φορμόλη, ούτε ένα τόσο δα ψοφίμι που το τρώνε οι μύγες. Ωστόσο, ερήμην τους και με την, αν μη τι άλλο, πρωτότυπη πρώτη ύλη της διαμαρτυρίας τους, συνόψισαν την αίσθηση που αποκομίζεις από το comeback τού όχι και τόσο enfant πλέον αλλά σίγουρα terrible 51χρονου εκπροσώπου της βρετανικής τέχνης.
Αυτό που αντικρίζει ο επισκέπτης όταν πηγαίνει στο Palazzo Grassi, όπου υποτίθεται ότι ο Χερστ εξηγεί το κόνσεπτ της έκθεσης «Treasures from the Wreck of the Unbelievable», είναι ένα τεράστιο άγαλμα γκιουλιβεριανών διαστάσεων ύψους 18 μ. τοποθετημένο, για την ακρίβεια σχεδόν σφηνωμένο, στο αίθριο. Θα μπορούσε να είναι ένας σύγχρονος κολοσσός της Ρόδου, αν και ο δημιουργός του είναι σαφέστατα εμπνευσμένος από τις διαστάσεις του τμήματος του ποδιού από το κολοσσιαίο άγαλμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου που εκτίθεται στα Μουσεία του Καπιτωλίου στη Ρώμη.
Ο στόχος είναι να σε αφήσει με το στόμα ανοιχτό, αλλά για κάποιον λόγο σε αφήνει αδιάφορο. Το τέχνασμα του Χερστ είναι ευδιάκριτο με το «καλημέρα σας». Τα βίντεο-ψευδοντοκιμαντέρ που προβάλλονται στις αίθουσες του πρώτου ορόφου, ωστόσο, αποπειρώνται να εξηγήσουν την προέλευσή του, μαζί με τα υπόλοιπα 188 εκθέματα στα δύο εντυπωσιακά κτίρια του Ιδρύματος Φρανσουά Πινό.
Ηταν, λοιπόν, μια φορά κι έναν καιρό ένα πλοίο που το έλεγαν «Apistos» (εδώ εμείς δεν χρειαζόμαστε μετάφραση), το οποίο ναυάγησε πριν από 2.000 χρόνια στα νερά του Ινδικού Ωκεανού κάπου στην Ανατολική Αφρική. Τους θησαυρούς του είχε συλλέξει τον καιρό εκείνο ένας σκλάβος ονόματι Cif Amotan II από την Αντιόχεια, ο οποίος ωστόσο είχε αποκτήσει την ελευθερία του και είχε συγκεντρώσει μυθικό πλούτο χάρη στις ευκαιρίες που προσφέρονταν σε ανθρώπους του είδους του στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
Μια ομάδα ειδικών επιστημόνων, μάλλον αρχαιολόγων, ανακάλυψε το χαμένο φορτίο αφομοιωμένο από το θαλάσσιο περιβάλλον, διαβρωμένο και καλυμμένο από κοράλλια, το έτος 2008. Η ανέλκυσή του από τα βάθη του ωκεανού έγινε δυνατή χάρη στη συνδρομή του πλουσιότερου καλλιτέχνη στον κόσμο, του Χερστ. Για του λόγου το αληθές, υπάρχει κινηματογραφικό υλικό που πιστοποιεί τις εργασίες της «ενάλιας» αρχαιολογικής αποστολής, ίσως το μοναδικό αυθεντικά εντυπωσιακό στοιχείο της έκθεσης. Υπάρχει και voice over, στο οποίο ακούγεται κάποια στιγμή η φωνή μάλλον του ίδιου του Χερστ να μιλάει για «τον χρυσό που ανέκαθεν ωθούσε τους ανθρώπους στα άκρα». Αυτή η έμμεση αναφορά θα μπορούσε να είναι ένα αυτοσαρκαστικό σχόλιο από έναν καλλιτέχνη που αρέσκεται να παίζει με τις συμβάσεις. Το δίχως άλλο, είναι το απόλυτο κίνητρο πίσω από την πραγματοποίηση αυτής της έκθεσης, η οποία είναι μια «ιστορία φιλοδοξίας, απληστίας, μεγαλείου και ύβρεως» όπως χαρακτηρίζεται εκείνη του Cif Amotan II, ο οποίος είχε «συλλέξει» ένα best of από τους πιο σημαντικούς θησαυρούς όλης (μα όλης) της αρχαιότητας.
Τεράστια αγάλματα και μικροσκοπικά νομίσματα, αγγεία και μικρογλυπτά αξιοθαύμαστης μεν τεχνικής και μαεστρίας (τα περισσότερα είναι από μπρούντζο αλλά και από μάρμαρο Καρράρας) αλλά νηπιακού κόνσεπτ και πολιτισμικών συνδέσεων. Μια σφίγγα και μια Νεφερτίτη συναντούν το «Mars Attacks». Μια θεά Κάλι παλεύει με μια Λερναία Υδρα σε μια εικονογραφική απόδοση που θυμίζει τις περιπέτειες της Λάρα Κροφτ και της λαοφιλούς Ζήνας. Το κρανίο ενός κύκλωπα, εντυπωσιακό per se, μοιάζει με μαγνητικό πεδίο στο οποίο έχουν κολλήσει όλα τα κοράλλια από κατάστημα τουριστικών ειδών σε νησάκι της γραμμής.
Το συνοδευτικό βιβλιαράκι της έκθεσης εξηγεί τις ιστορίες πίσω από καθένα από τα 189 «ευρήματα». Λίγος μύθος, λίγη φαντασία, αλλά και λίγη Ιστορία της αρχαιολογίας, αν και από ό,τι φαίνεται ο Χερστ την έχει μελετήσει περισσότερο μέσα από τις χολιγουντιανές κινηματογραφικές αναφορές και όχι μέσα από τα βιβλία.
Κάπως έτσι είναι τα πράγματα. Διαβάζοντας τον διεθνή Τύπο μαθαίνει κανείς ότι ο Χερστ επανέρχεται καλλιτεχνικά έπειτα από δέκα χρόνια, διάστημα κατά το οποίο δεν είχε παρουσιάσει κάτι καινούργιο, επιλέγοντας να εστιάσει στις μεγάλες εμμονές του: τον ωκεανό και τη θολή διάκριση ανάμεσα στα γεγονότα και τους θρύλους, τη μυθοπλασία και την πραγματικότητα, τη δημιουργία και τον μύθο. «Βρίσκεται στην κορυφή εδώ και πολύ καιρό και ο κόσμος πολλές φορές το ξεχνάει αυτό» τονίζει σε άρθρο του «Guardian» ο Ολιβερ Μπάρκερ, επικεφαλής των Sotheby’s της Ευρώπης, με τον οποίο είχαν διοργανώσει την περίφημη δημοπρασία, «Beautiful Inside My Head Forever» του 2008, όταν δηλαδή ο Χερστ είχε παρακάμψει γκαλερί και μεσάζοντες και είχε πουλήσει απευθείας τα έργα του στους ενδιαφερομένους.
Εξ ου και το προαναφερθέν όνομα του πλοίου, «Apistos». O Χερστ παίζει με το κοινό του και προσπαθεί να το προβληματίσει για το αν ένα τέτοιο πλεούμενο έχει όντως υπάρξει. Οπως δήλωνε στο περιοδικό των «Financial Times»: «Οι θησαυροί ενεργοποιούν την επιθυμία για πίστη, για μια σύνδεση με το παρελθόν. Αυτό που είναι άγνωστο είναι πώς θα προσληφθεί από τον κόσμο, αλλά ίσως ανησυχώ περισσότερο από όσο πρέπει στ’ αλήθεια, γιατί ο κόσμος προτίθεται να πιστέψει. Νομίζω ότι θέλει να πιστέψει». Γεγονός, ωστόσο, παραμένει ότι η αληθοφάνεια του tutti frutti ναυαγίου πείθει ελάχιστους, ως επί το πλείστον αδαείς και βραδύνοες.
Ο Χερστ μάλλον ήθελε να προκαλέσει το δέος, τον θαυμασμό, τα επιφωνήματα, περίπου όπως φαντάζεται ότι συμβαίνει όταν αντικρίζει κανείς ένα πραγματικό αρχαιολογικό αντικείμενο με την πατίνα του χρόνου να προκαλεί τη βαθιά εκτίμηση και τον σεβασμό για την προηγμένη τεχνογνωσία τόσο μακρινών από εμάς πολιτισμών. Ηταν μεγάλη η αγωνία του, εξάλλου, για μια ρεβάνς μετά την αποτυχία της έκθεσης «Two Weeks One Summer» το 2012, όταν η απόπειρά του να ζωγραφίσει κάτι πιο σύνθετο από τις (σήμα κατατεθέν του) βούλες συγκρίθηκε με τον αφόρητα κιτς σεντιμενταλισμό της τέχνης του γιου… του Καντάφι ή μετά την «Schizophrenogenesis» του 2014, όταν του είχε ασκηθεί καυστική κριτική για το αναμάσημα των παλιών και πολυφορεμένων ιδεών του.
Επρεπε να επανεφεύρει επειγόντως τον εαυτό του ως καλλιτέχνη. Των εντυπώσεων, βεβαίως. Αυτό, όμως, που καταφέρνει επιβεβαιώνοντας όσους τον κατέκριναν ανέκαθεν για έλλειψη βάθους είναι να προκαλέσει ναυτία με αυτό το ποτ πουρί πολιτισμικών αναφορών. Μα είναι δυνατόν άνθρωπος που έχει πατήσει το πόδι του σε αρχαιολογικό μουσείο, να μην πούμε για την έκθεση του «Ναυαγίου των Αντικυθήρων», να πιστέψει ότι ο γιγάντιος αζτεκικός δίσκος που σε υποδέχεται στην Punta della Dogana είναι αληθινός; Περισσότερο μοιάζει με τμήμα σκηνικού από τον Ιντιάνα Τζόουνς, και ας είναι χυμένος σε μπρούντζο και όχι φτιαγμένος από πεπιεσμένο χαρτόνι. Δεν λέω, χύθηκε ιδρώτας για να πραγματοποιηθεί το εγχείρημα. Περί τα 104 άτομα φέρονται να έχουν δουλέψει επί πέντε ολόκληρα χρόνια, παρακαλώ, προκειμένου να παραχθεί αυτή η αρχαιολογική Disneyland και να πιστέψουν οι απανταχού άπιστοι.
Εξ ου και τα μόνα έργα που μετά βίας ξεχωρίζουν είναι εκείνα που δεν μαϊμουδίζουν τα αρχαιολογικά ευρήματα.
Προεξέχουσα θέση έχει ένας γελαστός Μίκι Μάους χέρι χέρι με τον διάσημο γάλλο συλλέκτη Φρανσουά Πινό, ιδιοκτήτη των δύο εκθεσιακών χώρων αλλά και του οίκου Christie’s και συνοδοιπόρο του Χερστ στη, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, πιο ακριβή ατομική έκθεση που διοργανώθηκε ποτέ από σύγχρονο καλλιτέχνη. Το κερασάκι, αν όχι η ίδια η τούρτα σε αυτή την εξωφρενική επίδειξη πλούτου και ανοησίας. Το ακριβές μπάτζετ της έκθεσης-υπερπαραγωγής δεν έχει δημοσιοποιηθεί, αλλά άσπονδος φίλος του καλλιτέχνη το τοποθετούσε στα δέκα εκατομμύρια στερλίνες, τα οποία προέρχονται στην πλειονότητά τους από την προσωπική περιουσία του Χερστ. Η απόσβεση αναμένεται να είναι άμεση, εφόσον υπάρξουν συλλέκτες που θα θελήσουν να πληρώσουν τις διόλου ευκαταφρόνητες τιμές των έργων, τα οποία κοστίζουν από 500.000 έως 5 εκατομμύρια δολάρια έκαστο.
Πάντως, αξίζει να σημειωθεί ότι πολύ κοντά στην Punta della Dogana παρουσιάζει δουλειά του ο παλιός μας γνώριμος Γιαν Φαμπρ. Δεν είναι σύμπτωση, και οι δύο καλλιτέχνες θέλουν να συμπέσουν οι εκθέσεις τους με το μεγαλύτερο εικαστικό γεγονός, που εγκαινιάζεται στις 13 Μαΐου, την Μπιενάλε της Βενετίας. Ο Βέλγος δεν είναι ταπεινόφρων, ούτε ως άνθρωπος ούτε ως καλλιτέχνης, όμως τα έργα που εκθέτει στο Μοναστήρι του Αγίου Γρηγορίου αποπνέουν μια ανακουφιστική αίσθηση του μέτρου, τουλάχιστον όταν τα συγκρίνεις με τα μεγαθήρια του Χερστ. «Η περίπτωση του Ντέμιαν έχει να κάνει με την αποθέωση της εξουσίας. Του χρήματος. Της αγοράς. Του μάρκετινγκ. Παίζει με όλα αυτά γιατί έχει γεννηθεί σε μια υπερδύναμη, σε μια αυτοκρατορία όπως υπήρξε η βρετανική, και σκέφτεται με διαφορετικό τρόπο» σχολίαζε χαρακτηριστικά, για να προσθέσει στη συνέχεια με κάποιες δόσεις διπλωματίας: «Δεν έχει να κάνει με το αν είσαι καλύτερος ή χειρότερος καλλιτέχνης. Είσαι απλώς διαφορετικός». l
«Treasures from the Wreck of the Unbelievable»: Punta della Dogana και Palazzo Grassi, Βενετία, έως τις 3 Δεκεμβρίου.
* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 7 Μαϊου 2017.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
