Σύμφωνα με έναν δημοφιλή αστικό μύθο της δεκαετίας του ’80, ο Νίκος Γκάλης ξυπνούσε χαράματα και στις 6 το πρωί βρισκόταν να τρέχει στην παραλία της Θεσσαλονίκης με μια ζώνη παραγεμισμένη με βαρίδια (από αυτές που χρησιμοποιούν οι δύτες). Ο έλληνας διεθνής μπασκετμπολίστας (εκείνος που έδωσε εν έτει 2016 το όνομά του στο κλειστό του ΟΑΚΑ) έπρεπε πρώτα να γειωθεί για να μπορέσει να πετάξει.
Πάντα εμβληματικά (καθότι απτά) τα παραδείγματα της αριστείας όταν προέρχονται από τον χώρο του αθλητισμού. Σε πείσμα των καιρών και των αμφίσημων αφορισμών του Αριστείδη Μπαλτά (περί… ρετσινιάς), η πολυμνημονιακή Ελλάδα παραμένει διάσπαρτη, σχεδόν παράλογα, με μικρές νησίδες αριστείας. Μόνο που συχνά υπερισχύουν η απελπισία για την ύφεση, η γκρίνια για τις μειωμένες κρατικές δαπάνες, ο οδυρμός για τον ΕΝΦΙΑ και τις χαμένες ευκαιρίες. Ως εκ τούτου πολλές από τις νησίδες αυτές τείνουν να μένουν υπόγειες, ημιφωτισμένες, μυστικοπαθείς (λίγο-πολύ σαν το εσχάτως κατεδαφισθέν «λαθραίο» προπονητήριο της Αννας Κορακάκη στα νταμάρια της Δράμας).
Και ενώ το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα φέρεται να εξοβελίζει ή να υπονομεύει την αριστεία (ροκανίζοντας θεσμούς της όπως αυτόν των Πρότυπων Πειραματικών Σχολείων), μεμονωμένοι οραματιστές παλεύουν να ενσταλάξουν λίγο πόθο για αυτήν. Στην Ελλάδα της κρίσης αυτοί μπορεί να είναι ακόμη και οι γονείς που επιμένουν να θέλουν πολύγλωσσα παιδιά. Ή οι γονείς που καθαρίζουν και βάφουν σχολικές τάξεις, οι γονείς που πληρώνουν τον μισθό της καθαρίστριας και του τραπεζοκόμου για το ολοήμερο πρόγραμμα. Μπορεί πάλι να είναι φορείς, ιδρύματα, πεφωτισμένοι εκπαιδευτικοί, μαθητές ή φοιτητές που θέλουν να κάνουν τη διαφορά. Ενδεικτική η πρώτη θέση που κατέκτησε πέρυσι η ομάδα προπτυχιακών φοιτητών της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών στον Παγκόσμιο Γύρο του διεθνούς πανεπιστημιακού διαγωνισμού Foreign Direct Investment International Arbritration Moot στο Λονδίνο (ο διαγωνισμός αποτελεί προσομοίωση της διαδικασίας διαιτητικής επίλυσης διεθνών επενδυτικών διαφορών).
Λίαν εύγλωττη και η διάκριση (με εύφημο μνεία) του μαθητή Παναγιώτη Κίτσιου (μεταξύ μαθητών από 87 χώρες) στη φετινή 47η Διεθνή Ολυμπιάδα Φυσικής όπως και το πρόγραμμα «Η τάξη των Φυσικών Επιστημών του Σχολείου τού Αύριο» που διοργάνωσαν και αυτό το καλοκαίρι στη Μεσσήνη Μεσσηνίας η Ενωση Ελλήνων Φυσικών και η Ελληνογερμανική Αγωγή για παιδιά λυκείου από όλη την Ελλάδα (το στήριξε, μεταξύ άλλων, διά της παρουσίας του, ο εθνικός εκπρόσωπος της Ελλάδας στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Πυρηνικής Ερευνας, CERN, Κωνσταντίνος Φουντάς). Οσο και αν το ελληνικό δημόσιο σχολείο πάσχει, όσο και αν και το ελληνικό ιδιωτικό σχολείο «ισοπεδώνεται» (σύμφωνα με τις αλλαγές που μόλις ψηφίστηκαν, δεν έχει πλέον τη δυνατότητα να ανανεώνει το προσωπικό του), κάποιος, κάπου, κάτι θα επινοήσει για να μη χαθεί τελείως το όνειρο για μια αξιοκρατική «ελίτ» που κοιτάζει ψηλά.
Στην Ελλάδα των χαμηλών πτήσεων και των χαμηλών προσδοκιών, διεθνώς οργανωμένοι θύλακες αριστείας εντοπίζονται σταθερά –και σθεναρά –και στα ανώτατα ιδρύματα της χώρας. Διόλου τυχαίο ότι στην άρτι αφιχθείσα κατάταξη QS World University Rankings για το 2016-2017 η οποία καλύπτει 916 πανεπιστήμια σε 81 χώρες (με στοιχεία που περισυλλέχθηκαν από 3.800 ιδρύματα) παρά τις εμφανείς πτώσεις στις επιδόσεις υπάρχουν ακόμη καλά νέα. Το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο βρίσκεται στην 395η θέση παγκοσμίως (το 2015 βρισκόταν στο νούμερο 376 αλλά το 2012 στο 551), ενώ μπορεί να καυχιέται ότι διαθέτει την 33η καλύτερη Σχολή Πολιτικών Μηχανικών του κόσμου. Στην ίδια λίστα το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης μεσούσης της χειμαζόμενης ελληνικής οικονομίας κατεβαίνει στις θέσεις 491-500 αλλά με τη Σχολή Πολιτικών Μηχανικών στις θέσεις 51-100, τη Σχολή Αρχαιολογίας να έχει σκαρφαλώσει στις θέσεις 51-100 σε σχέση με τη θέση 151 του 2013 και τις Επιστήμες του Περιβάλλοντος σταθερά στη θέση 101. Το Πανεπιστήμιο Πατρών έχει μια Σχολή Πολιτικών Μηχανικών στις θέσεις 101-150, ενώ στην την ίδια λίστα δυναμική παρουσία έχει και το Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών χάρη στα πεδία Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής (θέσεις 101-150), Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων (151-200) και Οικονομικής Επιστήμης και Οικονομετρίας (151-200).
Ηεξωστρέφεια εμφανίζεται σήμερα ως μοναδική σανίδα σωτηρίας του αριστεύειν (ρήμα ισοδύναμο του οποίου δεν υπάρχει σε καμία άλλη γλώσσα). Πολλοί Ελληνες αναγκάζονται να κάνουν την υπέρβαση, να γίνουν, έστω βιαίως, πολίτες του κόσμου, να κυνηγήσουν επιτέλους μεγαλύτερα όνειρα (από εκείνα που κυνηγούσαν στα χρόνια της στενόμυαλης και παθολογικά εσωστρεφούς ευημερίας). Δεν είναι μόνο η φυγή (brain drain) η λύση. Κάποιοι επινοούν άλλους τρόπους. Ενδεικτικό το παράδειγμα όλο και περισσότερων Ελλήνων που αξιοποιούν τις σπουδές τους παράγοντας στην Ελλάδα προϊόντα, έργα, υπηρεσίες για ξένες εταιρείες. Προς αυτή την κατεύθυνση και διάφορα «εξωστρεφή» προγράμματα όπως του «Hellenic Initiative», μια πρωτοβουλία Ελλήνων της Διασποράς (από τις ΗΠΑ και την Αυστραλία) για νέους ανθρώπους που επιθυμούν απελπισμένα ένα επαγγελματικό ξεκίνημα. Η πρώτη ομάδα «μαθητευομένων» του φετινού προγράμματος (με σπουδές στον κατασκευαστικό κλάδο, στον χρηματοπιστωτικό τομέα και στο μάρκετινγκ) έχει ήδη επιστρέψει από τη Μελβούρνη με πολύτιμη εργασιακή εμπειρία (που είναι, ως γνωστόν, εξαιρετικά επίπονο να ανευρεθεί στην Ελλάδα με σταθερά το υψηλότερο ποσοστό ανεργίας στην Ευρωπαϊκή Ενωση: 23,5% τον Μάιο, σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία της Eurostat).
Βασικότερα εμπόδια παραμένουν αναμφίβολα η απογοήτευση και η ηττοπάθεια καθώς και μια γενικευμένη mentalité κυνισμού και σκληρού πραγματισμού. Δεν είναι τυχαίο ότι από τα ευρήματα της πρόσφατης δημοσκόπησης «Τι πιστεύουν οι Ελληνες;» του οργανισμού έρευνας και ανάλυσης διαΝΕΟσις, μπροστά στο ακανθώδες ερώτημα «Τι είναι το σημαντικότερο για να επιτύχει κάποιος στην Ελλάδα;» δεν υπάρχουν πλέον αυταπάτες. Ενα συντριπτικό 43,5% των ερωτώμενων απαντά «Να διαθέτει μέσο», ένα 28,2% «Η σκληρή δουλειά και η προσπάθεια» και ένα 27,5% «Να διαθέτει μόρφωση και ικανότητες». Αξίζει βεβαίως να σημειωθεί ότι ποσοστό που πιστεύει στο μέσο (και όχι στην αξιοκρατία) εκτοξεύεται στο 54% στην ηλικιακή ομάδα 18-24 ετών και στο 51% στους φοιτητές/σπουδαστές.
Και όμως, ενώ η ελπίδα για έρευνα μοιάζει να καταρρέει, η Ελλάδα βρίσκεται στην 11η θέση μεταξύ των 28 κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης που αξιοποιούν «επαρκώς και στην ώρα τους» τα κοινοτικά κονδύλια για την έρευνα και την καινοτομία. Είναι μάλιστα από τις λίγες φορές που η χώρα μας εμφανίζει τέτοια ετοιμότητα: 1.071 οι συμμετοχές ελληνικών φορέων σε 652 ανταγωνιστικά ευρωπαϊκά έργα έρευνας του προγράμματος «Horizon 2020» της ΕΕ για την έρευνα και την καινοτομία. Σύμφωνα δε με τη Εurostat, στο πλαίσιο της πανευρωπαϊκής έρευνας για τις καινοτομικές δραστηριότητες των επιχειρήσεων στην ΕΕ (Community Innovation Survey), τη φλεγόμενη για τον τόπο τριετία 2012-2014 οι ελληνικές επιχειρήσεις κάνουν την ανατροπή καινοτομώντας σε ποσοστό 51% (μικρή μόνο μείωση σε σχέση με το 52,3% της αμέσως προηγούμενης έρευνας και εξαιρετικά καλή απόδοση δεδομένων των συνθηκών). Εκπληξη δε προκαλεί επιπροσθέτως το γεγονός ότι το 1% (200.000 άτομα) του συνόλου της παγκόσμιας επιστημονικής παρουσίας καταλαμβάνουν τα ονόματα ελλήνων επιστημόνων.
Τα χρόνια της ύφεσης έρχονται να αποκαλύψουν κάτι που στα χρόνια της «ακμής» δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνει ορατό. Η αριστεία εσφαλμένα και καταχρηστικά αναζητείται μόνο στις φετινές βολές της Κορακάκη στους Ολυμπιακούς του Ρίο ή στα τρίποντα του Γκάλη (το 1987). Διότι δεν είναι μια ατομική, «ναρκισσιστική», παροδική νίκη αλλά μια συλλογική, γενναιόδωρη, ισόβια ανάγκη. Γι’ αυτό και οφείλει να ενυπάρχει σε όλες αυτές τις μικρές, αθόρυβες, αφανείς καθημερινές προσπάθειες να παραχθούν έργα, πράξεις και λόγοι χάρη στα οποία, όπως είχε γράψει η φιλόσοφος Χάνα Αρεντ, «οι θνητοί να μπορούν να βρίσκουν θέση σ’ έναν κόσμο που το καθετί είναι αθάνατο εκτός από τους ίδιους». l
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
