Η βιβλιοθήκη των σπάνιων βιβλίων

Τι είναι η ευτυχία; Ποια τα συστατικά της; Πόσο διαρκεί; Τι τη φέρνει, τι την απομακρύνει; Πού κατοικεί; Τι σχέση έχει με τη μάθηση; Να μια πρόσφατη περίσταση όπου υπήρξα ευτυχής: Βρισκόμουν στις ΗΠΑ, υπότροφος του αμερικανικού υπουργείου Εξωτερικών. Ημουν ένας από τους συμμετέχοντες, έπειτα από ανταγωνιστικές διαδικασίες επιλογής, του προγράμματος «Μελέτη της Σύγχρονης Αμερικανικής Λογοτεχνίας σε Πανεπιστήμιο των ΗΠΑ». Από τις 10 Ιουνίου έως τις 23 Ιουλίου, για έξι έντονες εβδομάδες, δεκαοκτώ ακαδημαϊκοί από όλον τον κόσμο (Βραζιλία, Ρωσία, Ταϊλάνδη, Νέα Ζηλανδία, Νότια Αφρική!) πραγματοποιήσαμε ένα πλούσιο, μεγάλο, κυριολεκτικό, μα και μεταφορικό ταξίδι. Με βάση το Πανεπιστήμιο του Λούιβιλ, της πρωτεύουσας του Κεντάκι με το φωκνερικό άρωμα, επισκεφθήκαμε το Σαν Φρανσίσκο, το Λος Αντζελες, την Ουάσιγκτον και τους μυθοπλαστικούς κόσμους, τα αφηγηματικά σύμπαντα και τις τεχνικές της Τόνι Μόρισον, του Ντον Ντελίλο, του Τζούνο Ντίαζ, του Εντουαρντ Αλμπι, του Αλεν Γκίνσμπεργκ και πολλών ακόμη ποιητών, συγγραφέων, παραδόσεων και τάσεων.

Δέκα ημέρες μετά την άφιξή μας στο Λούιβιλ, κάναμε το πρώτο εκπαιδευτικό μας ταξίδι. Προορισμός μας το Μπλούμιγκτον, μία μικρή, σημαντική πόλη στο μέσο της απόστασης Λούιβιλ – Ινδιανάπολης (πρωτεύουσα της Ιντιάνα). Εκεί ιδρύθηκε το 1820 και εδράζει το Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα, από τα εγκυρότερα στις ΗΠΑ (μεταξύ άλλων, έδρα του διάσημου Ινστιτούτου Κίνσεϊ για την Ερευνα στην Ανθρώπινη Σεξουαλικότητα). Θα συμμετείχαμε σε μια συζήτηση-διάλεξη για το εμβληματικό μυθιστόρημα του Τόμας Πίντσον, «The Crying of Lot 49», με τον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Ιντιάνα Εντουάρντ Κομεντέιλ και τον διευθυντή του προγράμματός μας, καθηγητή Ααρον Γιάφε.

Ωστόσο, η πιο εξαιρετική ευκαιρία του μονοήμερου ταξιδιού ήταν αλλού. Ή τουλάχιστον έτσι μας είχε πληροφορήσει μια μέρα πριν ο Ααρον. «Do your homework» μας είχε πει. «Θα επισκεφθούμε έναν τόπο που όμοιός του δεν υπάρχει. Αν προετοιμαστείτε, θα μπορέσετε να δείτε πράγματα που λίγοι έχουν την ευκαιρία να δουν».

Πιστεύω ότι ένας από τους μυστήριους, μα θεμελιώδεις μηχανισμούς του φαινομένου της ζωής είναι οι ευκαιρίες που μας δίνει για μάθηση. Ισως, εικάζω, ζωή να σημαίνει μάθηση, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Η εκπαίδευση, όμως, είναι πολύ ευρεία έννοια. Μπορούμε να μάθουμε με αναρίθμητους τρόπους, χωρίς καν να βρισκόμαστε σε μια πανεπιστημιακή αίθουσα, ή μαζί με έναν ειδικό. Ενας έρωτας μπορεί να μας διδάξει περισσότερα από δέκα χρόνια στο πιο έγκυρο πανεπιστήμιο. Μια κουβέντα, ένα βλέμμα, ένα άγγιγμα γίνονται μαθήματα ζωής, αξέχαστες εκπαιδευτικές εμπειρίες. Ενα εμβληματικό βιβλίο όμως μπορεί να είναι μια ιδιαίτερη εκδοχή έρωτα, ιδίως αν πρόκειται για μια σπάνια πρώτη έκδοση.

Η βιβλιοθήκη Lilly είναι από τις μεγαλύτερες βιβλιοθήκες σπάνιων βιβλίων, χειρογράφων και εγγράφων στις ΗΠΑ. Ιδρύθηκε το 1960 και ο πυρήνας της συλλογής της είναι όλα όσα συγκέντρωνε, συστηματικά, για τέσσερις δεκαετίες ο Τζόσια Κ. Λίλι, φανατικός συλλέκτης και ιδιοκτήτης του φαρμακευτικού κολοσσού Eli Lilly που δραστηριοποιείται και στην Ελλάδα με την επωνυμία Φαρμασέρβ-Λίλλυ. Από τότε μέχρι σήμερα, η συλλογή αυτή έχει εμπλουτιστεί, από δωρεές και αγορές, με πληθώρα σημαντικών εκθεμάτων. Ιδού κάποια: Η Καινή Διαθήκη από τη Βίβλο που τύπωσε ο ίδιος ο Γουτεμβέργιος. Η πρώτη εκτυπωμένη συλλογή έργων του Σαίξπηρ. Ενα από τα 26 πανομοιότυπα αντίτυπα της Αμερικανικής Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας. Το γράμμα με το οποίο ο Τζορτζ Ουάσιγκτον αποδέχτηκε την προεδρία των ΗΠΑ.

Ωστόσο, αυτό που κάνει τη βιβλιοθήκη Lilly εξαιρετική είναι η δημοκρατικότητά της. Με εξαίρεση λίγα ιδιαίτερης
ευαισθησίας εκθέματα, που προστατεύονται υπό ειδικές συνθήκες, μπορεί ο καθένας να δει, να αγγίξει, να οσφρησθεί, να μελετήσει όποιο έκθεμα επιθυμεί. Για να γίνει αυτό σε μια βιβλιοθήκη με εκατοντάδες χιλιάδες εκθέματα, απαιτείται κάποια διαδικασία. Πρέπει κανείς να γίνει μέλος στο site της ώστε να αναζητήσει στο αρχείο τα εκθέματα που επιθυμεί. Στη συνέχεια, θα συμπληρώσει την αίτηση για να του τα φέρουν από όπου φυλάσσονται. Και την επόμενη ημέρα θα έχει πρόσβαση σε ό,τι ζήτησε, στο αναγνωστήριο της βιβλιοθήκης. Αυτό ακριβώς εννοούσε ο Ααρον όταν μας έλεγε να κάνουμε «homework». Να εξερευνήσουμε τις συλλογές της βιβλιοθήκης, να ανακαλύψουμε εκθέματα που επιθυμούμε να δούμε και να συμπληρώσουμε την ηλεκτρονική αίτηση ώστε τελικά να έχουμε πρόσβαση.

Παρά το ότι λόγω υπερπληθώρας ερεθισμάτων δεν είχα κάνει προετοιμασία, η γνωριμία με τη βιβλιοθήκη Lilly ήταν συναρπαστική. Μέσα στο τετράγωνο, χαμηλό επιβλητικό κτίριο, με τη βοήθεια της συνεσταλμένης και εξαιρετικά επικοινωνιακής οικοδέσποινάς μας για την ημέρα Σάρα Μακ Ελρόι Μίτσελ (η οποία την επόμενη ημέρα αποδείχτηκε υπέροχα «τολμηρή»), είδα σελίδες του σεναρίου του «Πολίτη Κέιν», δακτυλογραφημένες από τον θρύλο Ορσον Γουέλς. Storyboards και κάρτες από το πρόγραμμα γυρίσματος της ταινίας. Είδα το βραβείο Οσκαρ του Τζον Φορντ. Είδα το «First Folio» του Σαίξπηρ, το γραφείο του Αβραάμ Λίνκολν.

Μα η ευτυχία είναι προσωπική υπόθεση, και οφείλω να ομολογήσω πως τίποτε από όλα αυτά δεν με συγκίνησε. Ούτε δείγματα από τα πρώτα στον κόσμο τυπωμένα βιβλία, ούτε τα σχετικά με την αμερικανική Ιστορία εκθέματα. Αλλα λαχταρούσα να δω, όταν έμαθα ότι θα μπορούσα μόνον εκεί. Ετσι, το επόμενο πρωί, τελευταία ημέρα στο Μπλούμιγκτον, αντί για περιπάτους γνωριμίας με την πανέμορφη πόλη και το campus, που έλαμπε στην καλοκαιρινή μελαγχολική γλύκα της απουσίας των φοιτητών, επέστρεψα στη βιβλιοθήκη Lilly.

Ζήτα και θα σου δοθεί. Εξήγησα στη Σάρα ότι θα είμαι στην πόλη μόνο για την ημέρα και δέχτηκε να κάνω επιτόπου τη διαδικασία αίτησης για να δω τα βιβλία που θα μου τα έφερνε αμέσως, στην επόμενη μισή ώρα από την ώρα της ηλεκτρονικής αίτησης. Επιπλέον, χαμογελώντας πονηρά, με ενημέρωσε ότι θα μου επιτρέψει να παραγγείλω τέσσερις φορές το όριο των επιτρεπόμενων αιτήσεων, τη μία δεκάδα. Θα μπορούσα να δω σαράντα βιβλία/εκθέματα! Ετσι συνέβη και για πέντε μαγευτικά ευτυχείς και εκπαιδευτικές ώρες, χωρίς κανέναν «πραγματικά» διδακτικό λόγο, διδάχθηκα βαθιά, βιωμένα ουσιαστικά, ανεξίτηλα. Αλλαξε το κύτταρό μου, επηρεάστηκε το DNA μου. Υπερβολή; Μάλλον. Αλλά… όχι. Καμία υπερβολή.

Τι είναι η ευτυχία; Ας αποτολμήσουμε μια προσωπική, υποκειμενική εκδοχή. Ευτυχία είναι να αισθάνεσαι για λίγο κομμάτι, θεατής, αναγνώστης κάτι ευρύτερου, σπουδαιότερου από το σύνολο των μερών του: της ανθρώπινης προσπάθειας να ξεφύγουμε από τη λάσπη και να αγγίξουμε τα αστέρια μέσα από το γράψιμο. Πόσο διαρκεί η ευτυχία; Πέντε ώρες σε μια ήσυχη βιβλιοθήκη στο κέντρο των ΗΠΑ. Από τι αποτελείται; Από την πρώτη έκδοση βιβλίων και συγγραφέων που έχω διαβάσει ξανά και ξανά, που δεν είναι νέα, άγνωστα και πρωτοφανή, αλλά που τα είδα εντελώς διαφορετικά, αφού τα άγγιξα όπως οι συγγραφείς τους για να γράψουν μια αφιέρωση, ή για να πλημμυρίσουν χαρά για τον εαυτό τους που εκδόθηκαν: «Αντίο Κολόμπους», «Το κάλεσμα της άγριας φύσης», Ούρσουλα Λε Γκεν, Τζον Τσίβερ, Εντγκαρ Αλαν Πόε, αγγλική έκδοση του Σεφέρη, «Οι Βοστονέζες». Αποτελείται, η ευτυχία, από σημειώσεις του Κουρτ Βόνεγκατ, γράμματα του Ρέιμοντ Κάρβερ στον γιο του και του Ρέι Μπράντμπερι στον ατζέντη του. Τι τη φέρνει; Η οργάνωση, η ευγένεια, η προθυμία. Πώς μας την προσφέρουν οι άλλοι; Η Σάρα όταν με είδε να φωτογραφίζω και να ερωτοτροπώ με σημειώσεις, χειρόγραφα και τόμους παλιούς έκανε κάτι αξέχαστα… τρυφερό. Εκείνη η ψυχρή Αμερικανίδα ήρθε ήσυχα πίσω μου, με άγγιξε στην πλάτη και μου είπε… «Πήρα την πρωτοβουλία να σας φέρω δύο χειρόγραφα γράμματα του Εντγκαρ Αλαν Πόε –είμαι σίγουρη πως θα σας ενδιαφέρουν». Να, λοιπόν, πώς η λογοτεχνία ενώνει τους ανθρώπους. Να πώς η ευτυχία γίνεται εκπαίδευση.

Μεγάλο υστερόγραφο: Φαντάστηκα έναν τέτοιο χώρο εδώ σε εμάς. Με χειρόγραφα του Παπαδιαμάντη, πρώτες εκδόσεις του Βιζυηνού, γράμματα της Ζατέλη, σημειώσεις του Χάκκα. Με εξώφυλλα που απερρίφθησαν, με πρώτες εκδόσεις που εξαντλήθηκαν. Με πρόχειρα του Κώστα Ταχτσή αλλά και του Αρη Δαβαράκη, του Ακη Πάνου, του Μάνου Χατζιδάκι, του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Με ραβασάκια του Σταμάτη Κραουνάκη και με σχέδια του Θεόφιλου. Με αίθουσες όπου άνθρωποι κάθε ηλικίας και τάξης θα μπορούν να αγγίξουν και να φυλλομετρήσουν κάτι που τους συγκίνησε, που τους εκπαίδευσε, που το θαύμασαν. Οπου θα μαθαίνουν εκείνη τη γνώση που εντυπώνεται περισσότερο μέσα μας από οποιαδήποτε άλλη: τη γνώση νέων μορφών ευτυχίας.