Οι ξερολιθιές είναι τα πιο ταπεινά θαύματα του χειροποίητου Αιγαίου και το πιο εικαστικό συστατικό του τοπίου του.
Το ίχνος εξαιρετικού σχεδιαστή επάνω στο σώμα της μικρής, πολύτιμης στεριάς καταμεσής της μεγάλης, πλούσιας θάλασσας. Κι όμως, αυτή είναι η γραμμή ζωής στην παλάμη του Αρχιπελάγους. Δεν είναι απλώς ωραία, αλλά και ζωτική, εκπληκτικά ζωτική. Δεν εννοώ μόνο τον κουρκούταβλο, την εξαιρετικά σπάνια σαύρα των μικρών πατρίδων που υπάρχει μόνο στην Κάσο και έχει το σπίτι του στους «βασταούς» που κρατούσαν το χώμα στα βουνά του νησιού, αλλά και για τους ίδιους τους ανθρώπους που έβγαζαν το ψωμί τους από τα «λουριά» χώματος τα οποία συγκρατούσαν οι ξερολιθιές στις απότομες κατηφοριές προς τη θάλασσα. Ανθρωποι σαν κοχύλια κολλημένα επάνω στα βουνά. «Βασταοί» ή «βαστάδια», το όνομά τους είναι πολύ ταιριαστό· βαστάζουν τη ζωή στα νησιά είναι τα μακρά τείχη τους, ο πολιτισμός τους.
Το ίχνος εξαιρετικού σχεδιαστή επάνω στο σώμα της μικρής, πολύτιμης στεριάς καταμεσής της μεγάλης, πλούσιας θάλασσας. Κι όμως, αυτή είναι η γραμμή ζωής στην παλάμη του Αρχιπελάγους. Δεν είναι απλώς ωραία, αλλά και ζωτική, εκπληκτικά ζωτική. Δεν εννοώ μόνο τον κουρκούταβλο, την εξαιρετικά σπάνια σαύρα των μικρών πατρίδων που υπάρχει μόνο στην Κάσο και έχει το σπίτι του στους «βασταούς» που κρατούσαν το χώμα στα βουνά του νησιού, αλλά και για τους ίδιους τους ανθρώπους που έβγαζαν το ψωμί τους από τα «λουριά» χώματος τα οποία συγκρατούσαν οι ξερολιθιές στις απότομες κατηφοριές προς τη θάλασσα. Ανθρωποι σαν κοχύλια κολλημένα επάνω στα βουνά. «Βασταοί» ή «βαστάδια», το όνομά τους είναι πολύ ταιριαστό· βαστάζουν τη ζωή στα νησιά είναι τα μακρά τείχη τους, ο πολιτισμός τους.
Στην Κύθνο, αναζητώντας τα παλιά τείχη των κάστρων της, της Ωριάς και το Βρυόκαστρο, εξερευνάς ουσιαστικά το νησί, βαδίζοντας παράλληλα με τις ξερολιθιές, τα άλλα κάστρα της φύσης και του τοπίου του νησιού. Πριν από πολλά καλοκαίρια αναζητούσα δίοδο ανάμεσα στα απότομα βουνά για το κάστρο της Ωριάς. Χάθηκα, και μια ξερολιθιά με σταμάτησε λίγο πριν από την άκρη του νησιού. Σημείωσα τότε στο μπλοκάκι μου: «Στη βορειότερη άκρα της Κύθνου η ξερολιθιά σταματά στην άκρη του γκρεμού.
Το τελευταίο κομμάτι της, μάλιστα, αποσυνδέθηκε σε μεμονωμένες πέτρες που κύλησαν προς τη θάλασσα. Λες ότι αυτό το απίθανο γαϊτάνι που τρέχει, ελίσσεται και διακλαδίζεται επάνω στο σώμα του νησιού, μονοκοντυλιά θαρρείς, διστάζει μόνο μπροστά στον νόμο της βαρύτητας, αν και έχει εγκατασταθεί στον νου σου ήδη η εντύπωση ότι συνεχίζεται απέναντι στην Τζια».
Τελικά, το κάστρο της ωραίας είναι εντυπωσιακό όπου κι αν βρίσκεται. Και όπως όλα τα ωραία, είναι κατά κάποιον τρόπο αθέατο. Και η παλαιά, έως τον 18ο αιώνα, πρωτεύουσα της Κύθνου, μπορεί να έχει εκείνη την πανοραμική θέα της ατέρμονης επικράτειας της θάλασσας, αλλά η ίδια να είναι αφανής. Στην κορυφή του πιο ψηλού πέτρινου πύργου, τα συναρμολογημένα από τα ίδια υλικά ερείπια του κάστρου του Κατακέφαλου ή της Ωριάς θα παραπλανούσαν το βλέμμα του εξερευνητή που πλησιάζει πεζός από μονοπάτι που το βαστά στην απότομη κατηφοριά της πλαγιάς μακρά ξερολιθιά, εάν η πύλη του και η εκκλησιά της Παναγίας δεν είχαν τονιστεί τόσο χαρακτηριστικά με τον άγιο ασβέστη του Αιγαίου, που στην Κύθνο πανηγυρίζει κάτω από το εκτυφλωτικό φως του ήλιου στην Παναγία του Νίκους κοντά στη Χώρα.
Η κάππαρη εκθέτει τα κλωνάρια της στο φως επάνω στην ξερολιθιά. Ο ζωγράφος Απόστολος Χαντζαράς μού έλεγε κάποτε ότι πετάς δυο-τρία καππαρόφυλλα στη σαλάτα και φέρνεις το καλοκαίρι.
Στο «Αραξοβόλι», στην άμμο των Λουτρών, ο Γρηγόρης μάς εκθέτει τη σύσταση της καππαροσαλάτας του: τρεις πατάτες βραστές ή βρεγμένο ψωμί, μια χούφτα κάππαρη, ένα μικρό ξερό κρεμμύδι ψιλοκομμένο, λάδι, ξίδι, αλάτι, πιπέρι και λίγο νεράκι για να μην κολλάει. Και ταιριάζει τόσο πολύ η έντονη γεύση του καλοκαιριού με τα σφουγγάτα, τα ταραχτά, το τυρί τρίμμα, το πιταρό, τα κολόπια, το κατσικάκι με τα μυριστικά και τις άλλες νοστιμιές του θερμιώτικου τραπεζιού.
Πάλι πεζοπορία; Ναι, και αυτή τη φορά στο μονοπάτι επάνω ή δίπλα στα γλυπτά των ξερολιθιών, στον δρόμο για το Βρυόκαστρο. Βαδίζεις μέσα σε μια ζωντανή εικαστική εγκατάσταση η οποία σε βγάζει απέναντι σε μία από τις πλέον δυνατές εικόνες που μπορείς να αντικρίσεις. Τότε είναι που εύχεσαι να είχες και άλλα μάτια για να τα γεμίσεις με ομορφιά. Οι βασικές γραμμές αυτής της εικόνας είναι οι αρχαίες και οι νεότερες ξερολιθιές και βεβαίως η εμβληματική της Κύθνου Κολώνα, με τα αραγμένα σκάφη. Αυτή την εικόνα είχαν οι ευτυχείς κάτοικοι της αρχαίας Κύθνου. Η πόλη γύρω από την περιτοιχισμένη ακρόπολη έζησε εδώ πλουσιοπάροχα από τον 10ο αιώνα π.Χ. έως τον 7ο αιώνα μ.Χ. Οι αρχαιολόγοι ανέσκαψαν το αδιατάραχτο άδυτο ενός ιερού αφιερωμένου κατά πάσα πιθανότητα σε γυναικεία θεότητα, όπου βρήκαν έναν σπουδαίο θησαυρό από 1.500 τέχνεργα-αφιερώματα, κοσμήματα και αγγεία, χρυσά, ασημένια, χάλκινα, ελεφαντοστέινα, κοραλλένια.
Ο άλλος ναός που τα θεμέλιά του αποκαλύφθηκαν στην ακρόπολη ήταν αφιερωμένος στη Δήμητρα, τη θεά της παραγωγής. Ετσι κι αλλιώς οι ξερολιθιές των αγρών που κατηφορίζουν με ελιγμούς, ποτέ ευθεία, προς τη θάλασσα, μοιάζουν με συνέχεια των τειχών της πόλης. Μόνο οι τύχες τους ήταν διαφορετικές, γιατί τα χωράφια δεν εγκαταλείφθηκαν ποτέ και συνεχίζουν να βαστάζουν τη ζωή απέναντι στον ήλιο που πάει να δύσει πίσω από την Κολώνα, ρίχνοντας κλεφτές ακτίνες από τα ανοίγματα των σύννεφων. Αύριο δεν είναι μία ακόμη ημέρα στον κύκλο της ζωής που κυλά, αλλά μια νέα ημέρα, ένα ακόμη ζωτικό βήμα προς την αιωνιότητα. Γι’ αυτό κάποια πράγματα στην ιδεολογία του Αιγαίου δεν παλιώνουν…
* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 15 Μαΐου 2016
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
