Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς στο Τρόοδος

Τοιχογραφία του 15ου αιώνα από τον Ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στον Πεδουλά. Πηγή: Νίκος Γ. Μαστροπαύλος

Η Κύπρος είναι η μεγαλόνησος των εφηβικού ενθουσιασμού αγίων και μαρτύρων· από τον Αγιο Ιωάννη Λαμπαδιστή, μέχρι τον Ευαγόρα Παλληκαρίδη. Ο Ευαγόρας έχει έναν λιτό σταυρό στη μνήμη του, στα Φυλακισμένα Μνήματα της Λευκωσίας. Ο Αγιος Ιωάννης έναν περικαλλή ναό στον Καλοπαναγιώτη, τον πιο μεγάλο από τις δέκα ξυλόστεγες βασιλικές του Τροόδους, Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, που μεταφέρουν στις μέρες μας ανέγγιχτη τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή ατμόσφαιρα. «Θα πάρω μιαν ανηφοριά / θα πάρω μονοπάτια / να βρω τα σκαλοπάτια / που παν στη Λευτεριά» έγραφε, μεταξύ άλλων, το γενναίο σημείωμα-διαθήκη του Παλληκαρίδη. Παίρνουμε, λοιπόν, κι εμείς τις ανηφοριές του Τροόδους από το πάθος των μαρτύρων στο κάλλος των αγίων.

Τα ονόματά τους ηχούν σαν ψαλμός της Μεγάλης Εβδομάδας και τα τοπωνύμια φαντάζουν αγγελόκτιστα. Στην περιοχή της Σολέας, Αγιος Νικόλαος της Στέγης στην Κακοπετριά, Παναγία της Ασίνου στο Νικητάρι, Παναγία Ποδίθου στη Γαλάτα. Στην κοιλάδα της Μαραθάσας, Μονή Αγίου Ιωάννη Λαμπαδιστή στον Καλοπαναγιώτη, Παναγία του Μουτουλλά, Αρχάγγελος Μιχαήλ του Πεδουλά. Στη χώρα της Πιτσιλιάς, Παναγία του Αρακα στα Λαγουδερά, Τίμιος Σταυρός του Αγιασμάτι στην Πλατανιστάσα, Τίμιος Σταυρός στο Πελένδρι, Μεταμόρφωση του Σωτήρος στο Παλαιχώρι…

Γυρίζεις το βαρύ, σφυρήλατο κλειδί –που στην Κύπρο «λαλούν» το ανοιχτάρι –στη μεγάλη κλειδαριά της Παναγίας στον Μουτουλλά και μπαίνεις σε έναν άλλον κόσμο. Η στοά-νάρθηκας σε οδηγεί στον 16ο αιώνα, μπροστά στην πολυπρόσωπη σύνθεση της Δευτέρας Παρουσίας στον βόρειο τοίχο. Εντυπωσιακή τοιχογραφία, όπως και οι άλλες τριγύρω. Είναι πολύ γοητευτική η συνεύρεση της ανώνυμης, γηγενούς, λαϊκής ζωγραφικής και της τεχνοτροπίας που εκπορεύτηκε από τα κρατίδια των Σταυροφόρων στην Παλαιστίνη.

Η χαμηλή, ξυλόγλυπτη πόρτα σε οδηγεί ακόμη πιο πίσω στους αιώνες, στο 1280, όταν ο Ιωάννης Μουτουλλάς και η σύζυγός του Ειρήνη έκτισαν αυτή την εκκλησιά με υλικά που πήραν από το σώμα της Κύπρου, ξύλα από το κοντινό δάσος, ατόφιες πέτρες και κεραμίδια που κατασκεύασαν σε καμίνια εκεί κοντά. Είναι σαρξ εκ της σαρκός της μεγαλονήσου.

Οι αρχιτεκτονικές γραμμές των εκκλησιών που στις περισσότερες τέμνονται σε οξύτατες γωνίες, προσδίδουν ένταση στο τοπίο γύρω τους. Τα δύο επίπεδα της στέγης φεύγουν από την κάθετο μόνο και μόνο για να συναντηθούν στην πιο μεγάλη πλευρά τους και να ανοίξουν την άλλη όσο για να χωρέσει ο ναός. Χαραμίζουν μόνον όση αυστηρότητα χρειάζεται για να δημιουργηθεί ένα «στρείδι» που κλείνει μέσα του ένα πολύτιμο έργο τέχνης. Ο «αιχμηρός» Ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ ξεχωρίζει από όλα τα άλλα κτίσματα του Πεδουλά. Μέσα, σε καθηλώνει ακίνητο στη θέση σου η επιβλητική μορφή του Αρχοντα Μιχαήλ, με το βλέμμα του και το υπερφυσικό μπόι του. Μέσα στην αυστηρότητά του και στη λεπτομερή, πολύχρωμη και πολυποίκιλτη στολή του, εν τέλει το πρόσωπό του είναι τόσο εκφραστικό, που τείνει να πλησιάσει το πρόσωπο της κυρίας Στέλλας, που τότε μας άνοιξε την πόρτα, όταν άκουσε ότι ερχόμαστε από την «Ελλάδα τη μάνα μας». Ο ζωγράφος κι εδώ φιλοτεχνεί τον χαρακτήρα ολόκληρης της Κύπρου, ισορροπώντας επάνω στην κόκκινη γραμμή ανάμεσα σε Δύση και Ανατολή. Απαλύνει τις γωνίες της βυζαντινής ζωγραφικής, προσθέτει κόκκινες αποχρώσεις και κερδίζει σε γλυκύτητα.

Η Μαραθάσα αποπνέει γλυκύτητα, ιδιαιτέρως όταν ένας ταξιδευτής από τη Δύση την αποκαλεί με το πιο ποιητικό όνομά της, Μυριανθούσα.

Ο Βασίλειος Μπάρσκι έγραψε κάτω από την τοιχογραφία του Αγίου Πέτρου στο καθολικό της Μονής του Αγίου Ιωάννη Λαμπαδιστή: «Αναβάς από της Τρικουτσιάς εις το Τρόωδος και ιστορήσας τας εκείσε χιόνας, το δε ύδωρ των αετών, την θαυμαστήν παμπακόπετραν και τον Αγιον Μάμαν τον κουρεμένον, το δε λιβάδιν του μπασά, και έτερα, ήλθον ακολούθως προς την σεβάσμιαν Μονήν προσκηνήσεως χάριν, εγώ ο εν μοναχοίς ελάχιστος Βασίλειος Μοσκοβοριώτζος Κιεβοπολίτης». Το καθολικό του 11ου αιώνα είναι αφιερωμένο στον Αγιο Ηρακλείδιο, πρώτο επίσκοπο Κύπρου, και διαθέτει το παλαιότερο τέμπλο στην Κύπρο, του 14ου αιώνα. Το παρεκκλήσι του αυτόχθονα Αγίου Ιωάννη Λαμπαδιστή είναι του 12ου αιώνα και το Λατινικό του Ακάθιστου Υμνου του 15ου αιώνα. Ολων οι τοιχογραφίες είναι εξαιρετικές και συνθέτουν ένα μουσείο βυζαντινής τέχνης επτά αιώνων, από τον 12ο έως τον 16ο. Ο Καλοπαναγιώτης, ένα ανεπτυγμένο θέρετρο, μοιάζει να κοιτάζει τη μονή από την απέναντι πλαγιά του λόφου, ειδικά το σούρουπο, όταν ανάβουν τα φώτα που τη φωτίζουν ευφάνταστα, μαζί με τα πλακόστρωτα γύρω της και το πέτρινο γεφύρι στο πλάι της.

Η σκεπή της Παναγίας Ποδίθου, κοντά στο χωριό Γαλάτα, φαντάζει σαν να αναδύεται μέσα από μύρια άνθη και χορτάρια. Είναι αυτή η γενεσιουργός αίσθηση της Μεγάλης Εβδομάδας, ένα αμάλγαμα Πάθους και Ανάστασης, φυσικής και ψυχικής ευφορίας, που κλείνεται μόνο μέσα σε μία φρασούλα, «Ω γλυκύ μου έαρ». Είναι απέραντος ο σεβασμός σε Εκείνη που έφερε στα άγια χείλη Της αυτόν τον στίχο. Από αυτό, λένε, ότι πήρε το επίθετό της αυτή η Παναγία. «Ποδίθου» σημαίνει βγάζω τα παπούτσια μου για να μπω να προσκυνήσω. Και τότε, σε περιβάλλουν έργα τέχνης που γεφυρώνουν τη βυζαντινή αγιογραφία με τη ζωγραφική της Αναγέννησης. Αυτή η σύζευξη επικεντρώνεται και στα πρόσωπα των ιδρυτών της μονής το 1502, του φράγκου ιππότη της Βαρονίας της Πεντάγυιας Δημητρίου ντε Κορόν και της ελληνίδας συζύγου του Ελένης, που εικονίζονται σε μία από τις τοιχογραφίες. Γρήγορα, όμως, σε μαγνητίζει η εκπληκτική τοιχογραφία της Παναγίας στην κόγχη του Ιερού Βήματος που σε υποβάλλει να κάμψεις τα γόνατα με απέραντο σεβασμό. Εκεί, στο σοβαρό πρόσωπο, λάμπουν όλα, η μάνα, η αγία, η πίστη, η ελπίδα, η πατρίδα, η δικαιοσύνη…