Ο Φίλιπ Τέτλοκ έχει καταστήσει επάγγελμά του το μέλλον. Θα μπορούσε να το είχε κάνει και ως αστρολόγος ή χαρτορίχτρα, αλλά προτίμησε το ακαδημαϊκό αντικείμενο της κοινωνικής ψυχολογίας. Θα μπορούσε να είχε μείνει στο θεωρητικό κομμάτι της επιστήμης του, αλλά τον έλκυε η πειραματική προσέγγιση. Κι έτσι, το 2005 ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια παρουσίασε στο βιβλίο του «Expert Political Judgment: How Good Is It? How Can We Know?» (εκδ. Princeton University Press) τα συμπεράσματα μιας έρευνας είκοσι ετών στην οποία εξέτασε 82.361 προβλέψεις από 284 ειδικούς στα πεδία της πολιτικής επιστήμης, της οικονομίας και της δημοσιογραφίας. Η καταμέτρηση ήταν αποκαρδιωτική: 15% των γεγονότων στα οποία οι παραπάνω έδιναν ελάχιστες ή μηδενικές πιθανότητες να συμβούν τελικά συνέβησαν, ενώ 27% εκείνων για τα οποία δήλωναν απολύτως σίγουροι δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ. Τα πρόσωπα τα πήγαιναν χειρότερα από τους αλγόριθμους. Οι διάσημοι αναλυτές τα πήγαιναν χειρότερα από τους άσημους. Οι «σκαντζόχοιροι» τα πήγαιναν χειρότερα από τις «αλεπούδες» –με άλλα λόγια, αυτοί που ο μεγάλος βρετανός φιλόσοφος Αϊζάια Μπερλίν, εμπνεόμενος από έναν στίχο του αρχαίου λυρικού ποιητή Αρχίλοχου, θεωρούσε ότι έβλεπαν τα πράγματα μέσα από ένα συγκεκριμένο πρίσμα ιδεών, αποτύγχαναν σε σχέση με όσους αντλούσαν τη γνώση τους από ποικίλες πηγές αρνούμενοι ότι ο κόσμος συνοψίζεται σε μία μόνο κυρίαρχη έννοια.
Η επιτυχία του βιβλίου έφερε στον Τέτλοκ φήμη, διεθνή αναγνώριση και βραβεία. Τον άφησε, όμως, ανικανοποίητο αναφορικά με το βαθύτερο ερώτημα: πώς σκέφτονται οι άνθρωποι για να διαμορφώσουν τις προγνώσεις τους για το μέλλον και, άραγε, μπορούν να βελτιώσουν την ικανότητά τους αυτή; Επειτα από έναν νέο γύρο ερευνών, στο πρόσφατο βιβλίο του «Superforecasting. The Art and Science of Prediction» (εκδ. Crown Publishing) που συνέγραψε από κοινού με τον δημοσιογράφο Νταν Γκάρντνερ, πιστεύει ότι έχει την απάντηση –και είναι συνάρτηση νοητικής ικανότητας, μεθόδου, πηγών και εξάσκησης.
O Μισέλ ντε Νοστρεντάμ, ελληνιστί Νοστράδαμος (1503-1566) ήταν γάλλος φαρμακοποιός και αστρολόγος που κατέκτησε την υστεροφημία χάρη στο βιβλίο του «Προφητείες». Σύμφωνα με κάποιους, προέβλεψε κοσμοϊστορικά γεγονότα. Σύμφωνα με άλλους, ήταν απλώς ένας εύγλωττος τσαρλατάνος. Πηγή: AFP/visualhellas.gr

Οχι ότι ο Φίλιπ Τέτλοκ ανακάλυψε τη μαγική σφαίρα που προβλέπει τα μελλούμενα ή εντόπισε υπερδυνάμεις στον ανθρώπινο νου –όπως κάθε καλός αμερικανός διανοούμενος φροντίζει εν μέρει να διατυπώνει τα πορίσματά του σε εκείνη την πολλά υποσχόμενη γλώσσα που θα κάνει το βιβλίο του να αγοραστεί από το κοινό. Και ο κόσμος είναι όντως πολύ αβέβαιος για προγνώσεις. Χωρίς να απομακρυνθεί πολύ κανείς στον χώρο και τον χρόνο διαθέτει άφθονα παραδείγματα αστοχιών σε επίπεδο κομβικών γεγονότων: οι αναλυτές της CIA που απέτυχαν να αναγνωρίσουν τα σημεία επικείμενης κατάρρευσης της Σοβιετικής Ενωσης, οι συνάδελφοί τους σε ΗΠΑ και Μεγάλη Βρετανία που γνωμοδότησαν ότι ο Σαντάμ Χουσεΐν κατείχε όπλα μαζικής καταστροφής το 2003, οι ορθόδοξοι οικονομολόγοι που δεν διέβλεψαν την επερχόμενη κρίση του 2008.

Αλλά αν οι εκάστοτε «ειδικοί» αδυνατούν να παράσχουν τη ζητούμενη ακρίβεια, τι συμβαίνει αν τους αντικαταστήσουμε με ανθρώπους της διπλανής πόρτας; Ο Τέτλοκ σημειώνει ότι ένας μέσος άνθρωπος φεύγει νωρίτερα για τη δουλειά του προκειμένου να αποφύγει το μποτιλιάρισμα, οδηγώντας λαμβάνει υπόψη του την πιθανή συμπεριφορά των άλλων οδηγών γύρω του και κατά την άφιξή του υπολογίζει ότι οι συνάδελφοί του θα βρίσκονται επιτόπου για τη συμφωνημένη σύσκεψη των 10.30. Πρόκειται για διαφορετικούς βαθμούς εκτίμησης στην κάθε περίπτωση, που προκύπτουν από συνδυασμό πιθανοτήτων, υποθέσεων και κανόνων.

Με αυτή την ιδέα στο μυαλό του ο Τέτλοκ οργάνωσε ένα ερευνητικό πρόγραμμα που «έτρεξε» από το 2011 έως το 2015 με τη συνεργασία των Πανεπιστημίων της Πενσιλβάνια και του Μπέρκλεϊ, υπό την αιγίδα και τη χρηματοδότηση της Δράσης Προχωρημένων Ερευνητικών Σχεδίων Πληροφόρησης (IARPA). Στη διάρκεια των τεσσάρων αυτών ετών συνολικά περίπου 20.000 καθημερινοί άνθρωποι έλαβαν μέρος σε αυτό που ο εμπνευστής τους ονομάζει «τουρνουά προγνώσεων»: μια καθημερινή διαδικασία χρήσης των μέσων μαζικής ενημέρωσης και άλλων πηγών για να προβλέψουν σε καθορισμένα χρονικά διαστήματα τη δυνητική έκβαση ανοιχτών παγκόσμιων ζητημάτων –από το αν θα συνεχίζονταν οι διαδηλώσεις κατά του Βλαντίμιρ Πούτιν τον Δεκέμβριο του 2011 ως το αν θα ξεσπούσε πόλεμος μεταξύ Βορείου και Νοτίου Κορέας το 2014. Αντιμέτωπες με το γκρουπ του Τέτλοκ τέθηκαν μία επίσημη ομάδα ελέγχου και τρεις άλλες από πανεπιστήμια όπως εκείνα του Μίσιγκαν και του ΜΙΤ. Ολες ηττήθηκαν κατά κράτος, ειδικά η επίσημη ομάδα ελέγχου, η οποία καταβαραθρώθηκε με ποσοστά επιτυχίας 60%-78% κατώτερα αυτής του Τέτλοκ.
Ο αντιπροσωπευτικός τύπος της ομάδας αυτής είναι ο Μπιλ Φλακ, διδάκτορας μαθηματικών, κάτοικος Νεμπράσκα, η περίπτωση του οποίου αντιπαραβάλλεται με εκείνη του γνωστού αρθρογράφου των «New York Times» Τόμας Φρίντμαν. Ο μεν Φρίντμαν «υπεκφεύγει απελπιστικά» μετερχόμενος τη συνηθέστερη τακτική των αναλυτών των αμερικανικών μέσων ενημέρωσης: «Κάνουν αναρίθμητες εκτιμήσεις για το τι μέλλει γενέσθαι εδράζοντάς τες σε τόσο ασαφή διάλεκτο ώστε να καθίσταται αδύνατον να τις ελέγξει κανείς». Τέτοιες «γλωσσικές ατασθαλίες» επιτρέπουν στους αναλυτές να δηλώνουν δικαιωμένοι όταν κάποια από τις προβλέψεις τους επαληθεύεται και αμέτοχοι του λάθους όταν διαψεύδεται. Αντίθετα, ο Μπιλ Φλακ, έχοντας ως ζητούμενο να αποφανθεί το 2013 αν το πόρισμα μιας διεθνούς επιτροπής αναφορικά με την παρουσία πολωνίου στη σορό του Γιάσερ Αραφάτ (και, άρα, της πιθανότητας δολοφονίας του) θα ήταν θετικό ή αρνητικό, διερεύνησε το πρόβλημα με ποιοτικούς και ποσοτικούς όρους: κατά πόσο ήταν δυνατόν να υπάρξουν μετρήσιμα στοιχεία, αρχικά, κατά πόσο το Ισραήλ ή άλλοι εχθροί του παλαιστίνιου ηγέτη ωφελούνταν από τη δολοφονία του και είχαν τη δυνατότητα να τη φέρουν σε πέρας με τον συγκεκριμένο τρόπο, κατά πόσο η καθυστέρηση της έκδοσης του πορίσματος έτεινε προς την πλευρά του «ναι» ή του «όχι». Η τελική εκτίμηση του Φλακ ήταν 65% υπέρ του «ναι» –και υπήρξε ορθή.
Για τον Τέτλοκ, αυτού του είδους η πρόβλεψη δεν είναι ζήτημα μαντικών ικανοτήτων. Οσοι συμμετείχαν στην έρευνά του επέδειξαν κριτική ικανότητα, αφομοίωση πολλαπλών ελεύθερων πηγών πληροφόρησης, ευελιξία επιλογής παραμέτρων: Οταν, για παράδειγμα, η ομάδα του έδινε 90% πιθανότητες στο «όχι» στο δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία της Σκωτίας τον Σεπτέμβριο του 2014 το έκανε βασισμένη στην εμπειρική διαπίστωση ότι το status quo σε τέτοιες περιπτώσεις πηγαίνει καλύτερα στην κάλπη από ό,τι στις δημοσκοπήσεις και στη σωρευτική αξία της μεγάλης υπεροχής των μετρήσεων που από την αρχή της εκστρατείας έδειχναν μειοψηφικό το «ναι».
Ωστόσο, εδώ μπορεί να εκφέρει κανείς και τις αντιρρήσεις του. Η μία προέρχεται από τον στατιστικολόγο και αναλυτή κινδύνων Νασίμ Ταλέμπ, γνωστό από το μπεστ σέλερ «Ο Μαύρος Κύκνος» (εκδ. Φερενίκη). Οι κοινωνικές τροπές, ισχυρίζεται ο Ταλέμπ, προέρχονται από τον αντίκτυπο γεγονότων εξαιρετικής φύσεως που δεν μπορούν να προβλεφθούν λόγω της σπανιότητάς τους –άρα η καλλιέργεια δεξιοτήτων σαν αυτές που προτείνει ο Τέτλοκ είναι εν πολλοίς άχρηστη. Εν μέρει, όσον αφορά τις παγκόσμιες εξελίξεις, ίσως να έχει δίκιο. Και ο ίδιος ο Τέτλοκ σημειώνει πως ουδείς δύναται αντικειμενικά να «δει» σε βάθος δεκαετίας. Το αντεπιχείρημα μπορεί να είναι ότι η κριτική ματιά και η γνώση κάθε άλλο παρά άχρηστες είναι στην καθημερινή ζωή –ρωτήστε και όσους διάβασαν σωστά ή λάθος το περασμένο καλοκαίρι και περίμεναν ή όχι τα capital controls.
Μια άλλη κριτική έχει να κάνει με τον «δεκάλογο» που προτείνει ο Τέτλοκ σε όσους θέλουν να μιμηθούν τους δικούς του ερευνητές. Κάποιες από τις προτάσεις του («σπάστε τα δύσκολα ερωτήματα σε ευκολότερα υποερωτήματα», «βρείτε τη χρυσή τομή μεταξύ μειωμένης και υπερβολικής αυτοπεποίθησης» ή «βγάλτε προς τα έξω τον καλύτερο εαυτό σας και τον καλύτερο εαυτό των άλλων») μοιάζουν υπερβολικά κοντά στη γλώσσα της γραμματείας αυτοβοήθειας για να φανούν χρήσιμες. Ανεξάρτητα όμως από τα ψυχολογικά κλισέ, το bottom line της κοινής συνισταμένης του Αρχίλοχου, του Αϊζάια Μπερλίν και του Φίλιπ Τέτλοκ για το πρακτέο της καθημερινής ζωής ισχύει:

Αν θέλεις να περιμένεις λιγότερες εκπλήξεις από το μέλλον σου, μη σκέφτεσαι σαν σκαντζόχοιρος, σκέψου σαν αλεπού.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

«Χρειαζόμαστε νέα επιστημονικά εργαλεία»
Αιμίλιος Αυγουλέας, καθηγητής Διεθνούς Τραπεζικού Δικαίου και Οικονομίας του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου

«Στα οικονομικά η παγκοσμιοποίηση έφερε μια αλληλοδιασύνδεση τέτοιου μεγέθους, ειδικά στο παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα, ώστε υπάρχουν διαρκώς κρυφοί κίνδυνοι οι οποίοι μεταλλάσσονται και διαπλέκονται μεταξύ τους. Αυτό δημιουργεί μικρότερους κύκλους κρίσης, αλλά και κρίσης μεγαλύτερης έντασης που έρχονται από μη αναμενόμενες γωνίες του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Οι προβλέψεις πλέον είναι άνευ αντικειμένου, εφόσον κάπου, σε κάποια από τις παραπάνω γωνίες, υπάρχει ένα γονίδιο έτοιμο να μεταλλαχθεί, να ενωθεί με κάποιο άλλο γονίδιο ρίσκου και να εκδηλώσει μια τέτοια κρίση. Για να το αποτυπώσουμε με μια μεταφορά, θα χρειαζόταν να γίνει κανείς σήμερα ένα είδος μικροβιολόγου του παγκόσμιου χρηματοοικονομικού συστήματος και να εξετάζει αυτά τα “γονίδια” σε καθημερινή βάση προκειμένου να δει τις συνέπειές τους – αλλά και πάλι θα έπεφτε έξω. Τα οικονομικά εργαλεία του 20ού αιώνα δεν είναι ικανά για να μας βοηθήσουν να κάνουμε με ασφάλεια προβλέψεις στον 21ο, βρισκόμαστε πλέον σε αναζήτηση νέων».

ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Δύο μεταβλητές «διαβάζουν» την Ελλάδα τού σήμερα
Στράτος Φαναράς, πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας δημοσκοπήσεων και έρευνας αγοράς Metron Analysis

«Η Ελλάδα βρίσκεται σε μια φάση επιταχυνόμενων κοινωνικών αλλαγών. Παρά το γεγονός ότι οικονομικά αποκλίνει από τις χώρες της αναπτυγμένης Ευρώπης, κοινωνικά συνεχίζει να μετασχηματίζεται και να συγκλίνει με τις μεταβιομηχανικές κοινωνίες.

Σε αυτό συνηγορούν μεταβλητές που δείχνουν ότι η κοινωνική οργάνωση της χώρας αλλάζει ταχύτατα σε δύο βασικά της θεμέλια:

1. Τον τρόπο επικοινωνίας, ο οποίος μέσα από το Ιnternet και τα social media έχει αλλάξει ριζικά. Παρά την κρίση, η διείσδυση του Ιnternet στα νοικοκυριά αυξήθηκε από το 50% του 2011, σε 68% το 2015. Τα αντίστοιχα μεγέθη στην Ευρώπη των 28 δείχνουν επίσης αύξηση, από το 73% στο 83%.

2. Το πυρηνικό της κύτταρο, δηλαδή τον θεσμό της οικογένειας, ο οποίος όλο και περισσότερο απομακρύνεται από την παραδοσιακή του μορφή. Από το 2011 και μετά οι πολιτικοί γάμοι έχουν υπερβεί τους θρησκευτικούς, ενώ ενισχύεται και η σύναψη συμφώνων συμβίωσης.

Και οι δύο αυτές αλλαγές έχουν μείζονα σημασία. Κλονίζουν την αυστηρά ιεραρχική δομή της ελληνικής κοινωνίας. Οι απόλυτες αλήθειες και τα θέσφατα υποχωρούν. Οι παλιές ταυτότητες χάνουν την ισχύ τους, ξεθωριάζουν».

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 10 Ιανουαρίου 2016

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ