Η σύγχρονη τέχνη της κατασκοπείας είναι παιδί του πολέμου. Είτε του αναμενόμενου, όπως αυτός με τη Γερμανία που έκανε τους βρετανούς στρατιωτικούς να δημιουργήσουν τη Secret Intelligence Service (μετέπειτα γνωστή ως MI5 και MI6) το 1909, είτε του εξελισσόμενου, όπως ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, που ανάγκασε τον Φράνκλιν Ρούζβελτ να στραφεί στον στρατηγό Γουίλιαμ Ντόνοβαν προκειμένου να συγκροτήσει τον OSS (μετέπειτα γνωστό ως CIA) το 1942, είτε αυτού στα τελευταία του στάδια, όπως ο ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος, που έδωσε στον αρχιστράτηγο Αλέξανδρο Παπάγο την ευκαιρία να ιδρύσει την Κρατική Υπηρεσία Πληροφοριών – Ερευνών (μετέπειτα γνωστή ως ΚΥΠ) «με σκοπό τη συστηματοποίηση της κατασκοπείας και της αντικατασκοπείας και με κύριο άξονα ενδιαφέροντος την παράνομη δράση του ΚΚΕ σ’ όλα τα επίπεδα και σ’ όλους τους τομείς», όπως έγραφε σε εκτεταμένη έρευνα του «Βήματος» τον Ιούνιο του 1977 ο Παύλος Μπακογιάννης.


Ουάσιγκτον, 24 Φεβρουαρίου 1975. Ο ελληνικής καταγωγής Τομ Καραμεσίνης, υψηλά ιστάμενος στην ιεραρχία της CIA, γνωστός για τον αμφιλεγόμενο ρόλο του στην ανατροπή Αλιέντε και στο σκάνδαλο Γουότεργκεϊτ, προσέρχεται στην επιτροπή Ροκφέλερ που διερευνούσε τον ρόλο της Κεντρικής Υπηρεσίας Πληροφοριών.

Ασπίδα του έθνους κατά εξωτερικών ή εσωτερικών απειλών, Σοβιετικών, εξτρεμιστών, κάθε λογής συνωμοτών, ο κατάσκοπος απέκτησε την εποχή του Ψυχρού Πολέμου διαστάσεις ήρωα, πορτοφόλι Κροίσου (η CIA στα μέσα της δεκαετίας του ’80 χειριζόταν έναν προϋπολογισμό ύψους 71 δισ. δολαρίων) και τον άγιό του, στο πρόσωπο του Τζέιμς Μποντ. Ο επαγγελματίας του είδους όφειλε να χειρίζεται με ευστροφία το πιστόλι και τον νου του, να εξαπατά, να σαγηνεύει, να μεταλαμπαδεύει τη γνώση στους συμμάχους του και να μη διστάζει μπροστά σε πολλά –για του λόγου το αληθές, περιγράφοντας τις απαρχές τις ΚΥΠ, ο Παύλος Μπακογιάννης μνημονεύει την περίπτωση του ελληνοαμερικανού «σταθμάρχη» της CIA στην Αθήνα, Τομ Καραμεσίνη, ο οποίος δίδαξε στους νεοφώτιστους Ελληνες τις αρχές της ανάκρισης: «Ψυχολογικό καταναγκασμό, πίεση, εκβιασμό, ψυχολογικό σπάσιμο».

Ολες όμως αυτές οι μυθικές, περιπετειώδεις φιγούρες, όλοι αυτοί οι τύποι με τα μαύρα γυαλιά, οι Χάρι Λάιμ του Γκράχαμ Γκριν, οι Τζορτζ Σμάιλι του Τζον Λε Καρέ, ο διάσημος διπλός πράκτορας των Σοβιετικών Κιμ Φίλμπι και ο σκιώδης Γκας Αβρακώτος της CIA, είχαν χορέψει το τελευταίο τανγκό τους, υποτίθεται, με την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Τώρα θα αποσύρονταν πρόωρα και θα δούλευαν σε υπηρεσίες σεκιούριτι για να συμπληρώσουν τα συντάξιμα έτη. Ωσπου ήρθε η 11η Σεπτεμβρίου, η Μαδρίτη, το Λονδίνο, το Παρίσι, το Ισλαμικό Κράτος και το τοπίο των πληροφοριών άλλαξε άρδην, απότομα και καταλυτικά. Στα χρόνια του «πολέμου κατά της τρομοκρατίας», αν και πρωταγωνιστές αναδείχθηκαν άψυχα αντικείμενα και άυλα δεδομένα, τα έμψυχα υποκείμενα ξαναβρήκαν κάτι από την παλιά τους αίγλη.
Από το ECHELON στο PRISM


Το πρώτο επεισόδιο του 4ου κύκλου της δημοφιλούς σε κοινό και κριτικούς σειράς «Homeland» ξεκινάει με μια «μαύρη επιχείρηση» στο Αφγανιστάν: το χτύπημα γίνεται εξ αποστάσεως, είναι επιτυχημένο και η πρωταγωνίστρια Κλερ Ντέινς λαμβάνει ως δώρο από τους υφισταμένους της μια τούρτα γενεθλίων με το τιμητικό παρωνύμιο «Drone Queen». Η «βασίλισσα των drones» (ή των κηφήνων, όπως είναι η κυριολεκτική σημασία της λέξης) έχει επιβλέψει την εκτέλεση δεκάδων στόχων και είναι άξια σταθμάρχης της CIA στην εμπόλεμη ζώνη. Στο «Homeland» οι ηλεκτρονικές υποκλοπές είναι άρθρο πίστης, τα αποδεικτικά στοιχεία του εντεταλμένου φόνου τρομοκρατών φωτογραφίες τραβηγμένες με κινητά. Η σύγκριση με το «The Americans», το έτερο κατασκοπικό δέος της μικρής οθόνης, το οποίο εκτυλίσσεται στις ΗΠΑ της δεκαετίας του ’80, είναι καταλυτική: εκεί αντιγραφές δεδομένων, παραχαράξεις, παρακολουθήσεις γίνονται με χαρτί, στυλό, σελοτέιπ και ατελείωτο περπάτημα.


Ουάσιγκτον, 15 Μαρτίου 1945. Ο Γουίλιαμ Ντόνοβαν, επικεφαλής της OSS (προάγγελου της CIA), εξέρχεται από τον Λευκό Οίκο έπειτα από συνάντηση με τον τότε πρόεδρο, Φράνκλιν Ρούζβελτ.

Τέτοιες αποτυπώσεις της πραγματικότητας δεν είναι αυθαίρετες μυθοπλασίες. Τα drones σήμερα αποτελούν το μακρύ χέρι του εκτελεστή. Ικανά να αναγνωρίσουν αντικείμενα μεγέθους ενός κουτιού γάλακτος από ύψος 18 χιλιομέτρων ή τη θερμότητα ενός ανθρώπινου σώματος από απόσταση 60 χιλιομέτρων, μη επανδρωμένα σκάφη όπως το αμερικανικό MQ-9 Reaper διεξάγουν τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις που άλλοτε θα αναλάμβαναν φυσικά πρόσωπα. Σύμφωνα με τον ανεξάρτητο οργανισμό «The Bureau of Investigative Journalism», μόνο στο Πακιστάν μεταξύ 2004 και 2015 υπολογίζεται ότι 2.489-3.989 άτομα έχουν χάσει τη ζωή τους από επιθέσεις drones με ευθύνη της CIA. Οι «στοχευμένοι φόνοι» μαχητών του εχθρού δεν είναι και τόσο στοχευμένοι, 172-207 παιδιά έχουν χάσει τη ζωή τους ως αποτέλεσμα της δράσης αυτής. Ωστόσο, οι ενδεικτικοί αριθμοί δείχνουν τη γιγάντωση του φαινομένου, ιδιαίτερα επί διακυβέρνησης Ομπάμα, οπότε χρονολογούνται 370 από τα συνολικά 421 χτυπήματα.

Εξίσου βιομηχανική είναι η παραγωγή τεχνολογιών που συλλέγουν πληροφορίες για το πλήθος των αναμεμειγμένων σε ύποπτες δραστηριότητες. Το πρόγραμμα ECHELON, που το 2000 προκάλεσε τη διενέργεια έρευνας από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, σήμερα λογίζεται παλαιολιθικό: το FBI διαθέτει το περίφημο «Magic Lantern» και διά της απλής επισύναψης ενός e-mail υποκλέπτει κωδικοποιήσεις και προσφέρει στους κατόχους του ανοικτή πρόσβαση στους υπολογιστές της αρεσκείας τους. Πιο φουτουριστική, αλλά και με περιορισμό απόστασης μερικών εκατοντάδων μέτρων, η «υποκλοπή Βαν Εκ» διαβάζει ενεργειακές εκπομπές και αποσπά δεδομένα εξ αποστάσεως. Ο γεωγραφικός εντοπισμός κάποιου μέσω του στίγματος του κινητού του αναφερόταν στον δικτυακό τόπο του BBC ως καινοτομία το μακρινό 2005. Σήμερα, το iPhone 6 έρχεται με προεγκατεστημένους μαθηματικούς αλγόριθμους κρυπτογράφησης e-mail, επαφών και φωτογραφιών για προστασία από χάκερ. Στο εν λόγω μέτωπο, ο Εντουαρντ Σνόουντεν άνοιξε το κουτί της Πανδώρας το 2013 αποκαλύπτοντας τους ωτακουστές της αμερικανικής NSA, ταγμένους στην εκμετάλλευση των τεράστιων ιντερνετικών υποδομών των ΗΠΑ και τη σύμβαση των παγκόσμιων ηλεκτρονικών επικοινωνιών να ακολουθούν τη φθηνότερη, όχι τη συντομότερη οδό, προκειμένου να χτενίζουν εκατομμύρια συνομιλίες ξένων πολιτών διά του προγράμματος PRISM. Για την επιλογή των βελόνων στα άχυρα των δεδομένων, η AT & T έχει δημιουργήσει μια γλώσσα προγραμματισμού προορισμένη να ανασκαλεύει όγκους στοιχείων και να εντοπίζει «κοινότητες ενδιαφέροντος» –ποιοι μιλούν με ποιους ή επισκέπτονται κοινούς δικτυακούς τόπους. Πρόκειται για μια εκδοχή του λεγόμενου data mining –της εξόρυξης δεδομένων από ποικίλα ίχνη (συναλλαγές με πιστωτικές κάρτες, χρήση ΑΤΜ, αρχεία συνδιαλέξεων και ούτω καθεξής), τα οποία εν συνεχεία χρησιμοποιούνται για τη συγκρότηση ατομικών ή συλλογικών προφίλ. Μπροστά σε αυτές τις προόδους η παλιά πρακτική να εγκαθίστανται κάμερες στους δρόμους που στη Μεγάλη Βρετανία του Τόνι Μπλερ καταγγελλόταν ως έλευση του οργουελικού «1984» φαντάζει προκατακλυσμιαία. Εκτός αν έχει τις διαστάσεις του κινεζικού προγράμματος «Golden Shield», όπως το περιέγραφε η Ναόμι Κλάιν το 2009 στο περιοδικό «Rolling Stone»: μια κοινοπραξία της κινεζικής κυβέρνησης με κολοσσούς όπως η IBM και η General Electric για τη συνδυαστική λειτουργία αναρίθμητων καμερών και software αναγνώρισης προσώπου με τελικό στόχο μια βάση δεδομένων με τις φωτογραφίες 1,3 δισεκατομμυρίων ατόμων –όλων των Κινέζων σε ολόκληρη την Κίνα.
Μια δυνητικά απειλητικότερη μορφή ψηφιακής κατασκοπείας βρίσκεται στα σπάργανα. Στις αρχές Νοεμβρίου ο ναύαρχος Μάικλ Ρότζερς, διευθυντής της NSA, αναρωτιόταν για την αληθοφάνεια των ψηφιακών δεδομένων –τον λεγόμενο «χειρισμό στοιχείων» (data manipulation) μέσω του οποίου κάποιος πλαστογραφεί ηλεκτρονικές πληροφορίες αντί να τις κλέβει ή να τις σβήνει. Ο Ιλάιας Γκρολ σημείωνε στις 20 Νοεμβρίου στο περιοδικό «Foreign Policy» δυνητικά σενάρια τρόμου: drones που μεταδίδουν ψευδείς εικόνες, ρομποτικές γραμμές βιομηχανικής συναρμολόγησης που κατασκευάζουν ελαττωματικά οχήματα, κυβερνητικές υπηρεσίες που λαμβάνουν πειραγμένα στοιχεία για το προσωπικό τους. Δεν πρόκειται για απλή μελλοντολογία. Ο Γκρολ θυμίζει την αμερικανική κυβερνοεπίθεση κατά του πυρηνικού αντιδραστήρα του Ιράν στα τέλη του 2009 διά του ιού Stuxnet: το σύστημα ανέβαζε την πίεση στοιχείων του αντιδραστήρα ενώ ταυτόχρονα πρόβαλλε στα όργανα μέτρησης των ιρανών επιστημόνων υποτιθέμενες ασφαλείς ενδείξεις.
Η επιστροφή των πρακτόρων


Υπάρχουν πάντα απλούστεροι τρόποι επιτυχίας –η παραδοσιακή κλοπή μυστικών, ας πούμε. Σύμφωνα με όσα ανέφερε ο Τζέρεμι Μπέντερ στο περιοδικό «Business Insider» στις αρχές Νοεμβρίου, τα μαχητικά αεροσκάφη πέμπτης γενιάς της Κίνας έχουν εκπληκτικές ομοιότητες με τα αντίστοιχα αμερικανικά. Ο σχεδιασμός, η εμφάνιση και η χρονική σύμπτωση του υπό κατασκευή νέου τύπου κινεζικού καταδιωκτικού παραπέμπει σε αντιγραφή του F-35. Την καχυποψία ενισχύει η προηγούμενη σύλληψη, τον Ιούλιο του 2014 στον Καναδά, ενός κινέζου επιχειρηματία έπειτα από αίτημα του FBI. Ο συλληφθείς κατείχε 220 megabytes πληροφοριών σχετικών με το μαχητικό F-22 και, κυρίως, 65 gigabytes δεδομένων αναφορικά με το μεταγωγικό C-17. Πιο φανερή ακόμη θεωρείται η περίπτωση της αγοράς 24 ρωσικών Σουκχόι Su-27 το 2004: η συμφωνία συνήφθηκε, κατόπιν ακυρώθηκε και οι Κινέζοι παρουσίασαν το J-11B, ένα σκάφος που δύσκολα διακρίνεται από το ρωσικό.


Ενα μη επανδρωμένο αμερικανικό MQ-1 Predator εν πτήσει. Πλέον τα drones διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας. Πηγή: lt.col. leslie pratt/u.s. air force via the new york times

Οπως υπαινίσσεται η παραπάνω μέθοδος, οι τεχνολογικές δυνατότητες κατασκοπείας μπορεί σήμερα να έχουν εξακοντιστεί στη στρατόσφαιρα, όμως η συμπεριφορά και οι παλιές καλές πρακτορικές πρακτικές δεν έχουν εξαφανιστεί. Ευφάνταστες ιδέες επίλυσης προβλημάτων αντίστοιχες της ιδέας της CIA για μια προπαγανδιστική εκστρατεία που θα παρουσίαζε τον Φιντέλ Κάστρο στους Κουβανούς ως τον Αντίχριστο με τη βοήθεια υποβρυχίων που θα προσομοίωναν τη Δευτέρα Παρουσία με βολές εμπρηστικών όπλων κυκλοφορούν ακόμη. Σύμφωνα με έκθεση των μυστικών υπηρεσιών της Νότιας Αφρικής, από το 2009 οι ισραηλινοί συνάδελφοί τους είχαν καταπιαστεί με την καλλιέργεια ενός φυτού που θα σπερνόταν στις όχθες του Νείλου και θα απαιτούσε τεράστιες ποσότητες νερού για να αναπτυχθεί. Το πρόβλημα της λειψυδρίας θα αποσπούσε, υποτίθεται, την προσοχή της αιγυπτιακής κυβέρνησης από την αραβοϊσραηλινή σύγκρουση. «Ελντοράντο» της κατασκοπείας όπως το Βερολίνο του Ψυχρού Πολέμου υπάρχουν και σήμερα: μια σειρά απόρρητων εγγράφων που παρουσίασε ο «Guardian» τον Φεβρουάριο του 2015 αποκάλυπταν την ταυτόχρονη παρουσία 78 πρακτόρων από τόσο διαφορετικές μεταξύ τους χώρες όσο οι ΗΠΑ, η Βρετανία, η Ινδία και η Σενεγάλη στην Πρετόρια, πρωτεύουσα της Νότιας Αφρικής, όπως και άλλων 65 των οποίων η δράση ήταν ήδη γνωστή στις (όχι και τόσο ικανές, αφηνόταν να εννοηθεί) νοτιοαφρικανικές μυστικές υπηρεσίες.

Η καθημερινότητα των τελευταίων περιγραφόταν ως τραγικά βαρετή: αλληλοπαρακολουθήσεις, καταγραφή αναχωρήσεων και αφίξεων σε αεροδρόμια, υποκλοπές τηλεφωνικών συνδιαλέξεων, εντοπισμός συναλλαγών πιστωτικών καρτών. Ενας θεωρούμενος πράκτορας της ισραηλινής Μοσάντ περνάει τρεις εβδομάδες σε ξενοδοχείο του Κέιπ Τάουν, κάποιες από αυτές με την οικογένειά του, συναντά τους επικεφαλής της υπηρεσίας του στην Αφρική και τη Νότια Αμερική, χρεώνει τον λογαριασμό στην αεροπορική εταιρεία El Al και την εταιρεία ελαστικών Tiger Wheel & Tyre, φεύγει. Μην αναζητάτε χρήμα, αίγλη, περιπέτεια ή στάτους. Για την ακρίβεια, ένα από τα έγγραφα που δημοσίευσε ο «Guardian» συστήνει στους στρατολόγους επιχειρησιακών πρακτόρων να απορρίπτουν όσους προβάλλουν παρόμοια κίνητρα. Η κατασκοπεία σήμερα είναι για ανθρώπους χωρίς φιλοδοξίες.

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 29 Νοεμβρίου 2015

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ