Βιβλία, ακαδημαϊκές δημοσιεύσεις και μια θηριώδης σε όγκο αρθρογραφία δεν αφήνουν πολλά εν κρυπτώ για τον τρόπο σκέψης του σημερινού υπουργού Οικονομικών Γιάνη Βαρουφάκη. Ωστόσο, ανατρέχοντας στο τελευταίο κεφάλαιο του πιο πρόσφατου βιβλίου του («Μιλώντας στην κόρη μου για την οικονομία», εκδ. Πατάκη), βρίσκει κάποιος ένα ενδεικτικό σημείο της αντίληψής του για τον κόσμο. Εκεί, παρομοιάζει το παρόν παγκόσμιο χρηματοοικονομικό περιβάλλον με τον δυστοπικό κόσμο του χολιγουντιανού φιλμ του 1999 «The Matrix» και εστιάζει στη στιγμή που ο ήρωας Νίο πρέπει να διαλέξει μεταξύ του βολικού ψέματος που θα του εξασφαλίσει το μπλε χάπι και της οδυνηρής αλήθειας του κόκκινου χαπιού.

Γράφοντας στην κόρη του, αναφέρει: «Πάρε το μπλε χάπι και θα ζήσεις το απατηλό ψέμα που ζουν όσοι πιστεύουν αυτά που λένε για την κοινωνία μας τα εγχειρίδια οικονομικών, οι “σοβαροί” οικονομικοί αναλυτές, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, οι επιτυχημένοι διαφημιστές. Δεν θα βρεθείς αντιμέτωπη με τη σαδιστική απολυταρχία του κυρίαρχου ιδεολογήματος. Η ζωή σου θα είναι ανώδυνη, μη περιπλεγμένη, σε αρμονία με τις προσδοκίες εκείνων που ασκούν την εξουσία. Πάρε το κόκκινο χάπι που σου προσφέρουν η νοοτροπία και η ματιά αυτού του βιβλίου και μια δύσκολη, επικίνδυνη ζωή σε περιμένει. (…) Το μόνο που σου υπόσχομαι είναι η Αλήθεια».

Μια συνήθης μέθοδος. Οι παραλληλισμοί των δομικών ανεπαρκειών του παρόντος «καζινο-καπιταλισμού» με τον κόσμο του «Matrix» δεν αποτελούν πρωτοτυπία. Ωστόσο, εδώ παρουσιάζονται ως παίγνιο ενός παίκτη με πρωταγωνίστρια την κόρη του σημερινού υπουργού. Οσοι είναι εξοικειωμένοι με τη θεωρία παιγνίων, ένα από τα κύρια ακαδημαϊκά ενδιαφέροντα του Γιάνη Βαρουφάκη (μάλιστα έχει συγγράψει και ομώνυμο βιβλίο), διαβάζοντας την παράγραφο, μπορούν εύκολα να καταρτίσουν τον πίνακα αποδόσεων του διλήμματος και να διαχωρίσουν τις δύο ακροσφαλείς στρατηγικές και κάπως έτσι να αντιληφθούν περισσότερα για την αναλυτική μέθοδό του.


Ο «χολιγουντιανός» Γιάνης Βαρουφάκης εμπνέεται από το φιλμ «The Matrix» και τον ήρωα Νίο που ενσάρκωσε ο Κιάνου Ριβς αλλά και από τον Ράσελ Κρόου που υποδύεται τον νομπελίστα Τζον Νας στην ταινία «Ενας υπέροχος άνθρωπος»

Η εφαρμογή της θεωρίας παιγνίων στη λήψη πολιτικών αποφάσεων δεν αποτελεί ασυνήθιστη πρακτική. Πρόκειται για ένα από τα πλέον «καυτά» αλλά και αμφιλεγόμενα ακαδημαϊκά αντικείμενα στις πολιτικές επιστήμες, ακόμη κι αν θεωρείται βασικά κομμάτι της στατιστικής και των οικονομικών. Δεν θα πρέπει κάποιος να κατευθυνθεί πολύ μακρύτερα στον χώρο και στον χρόνο από τον κ. Βαρουφάκη προκειμένου να ανακαλύψει «ίχνη» θεωρίας παιγνίων στις πολιτικές αποφάσεις και στη στρατηγική. Ο πρώην βουλευτής Επικρατείας και εξ απορρήτων σύμβουλος του τέως Πρωθυπουργού Χρύσανθος Λαζαρίδης έχει ασχοληθεί εκτενώς με τη θεωρία παιγνίων και με την εφαρμογή της στις διεθνείς σχέσεις. Για τους «μυημένους» ήταν εμφανής η συχνότατη επιστράτευσή της, ιδιαιτέρως κατά τη διαχείριση ζητημάτων εσωτερικής πολιτικής, κατά την πρωθυπουργία του Αντώνη Σαμαρά.

Ακόμη κι αν η ενασχόληση πολιτικών και διπλωματών με τη στατιστική προκαλεί πλήθος έκπληκτων δημοσιευμάτων από ελάχιστα καταρτισμένους δημοσιογράφους που εντοπίζουν κάποιο «παράδοξο», αποτελεί κοινό τόπο το ότι η θεωρία παιγνίων θεωρείται πλέον κεφαλαιώδης γνώση στην πολιτική επιστήμη.

Πειρατές και δειλοί. Πέντε πειρατές, οι οποίοι έχουν βαρύνουσα γνώμη ανάλογα με την αρχαιότητά τους, καλούνται να μοιραστούν το ποσό 100 χρυσών νομισμάτων. Ο πιο σεβάσμιος καλείται να μοιράσει τα χρήματα. Στη συνέχεια, οι πειρατές θα ψηφίσουν για το αν θα γίνει αποδεκτή η διανομή που προτείνεται. Αν επικροτηθεί με πλειοψηφία ή ισοπαλία, εγκρίνεται. Διαφορετικά, εκείνος που προτείνει τη διανομή ρίχνεται στη θάλασσα. Ο κάθε πειρατής θέλει πρώτον, να επιβιώσει, δεύτερον, να πάρει όσο περισσότερα χρήματα μπορεί και τρίτον, να πέσουν στη θάλασσα οι αντίπαλοί του. Υστερα από αναδρομική σκέψη και λίγη άλγεβρα, ο αρχαιότερος πειρατής θα καταλήξει στο ότι η πιο συμφέρουσα λύση για τον ίδιο θα είναι να κρατήσει 98 νομίσματα για τον ίδιο και να δώσει από ένα στον τρίτο και στον πέμπτο. Αξιοποιώντας σχηματικά το «παίγνιο των πειρατών», μπορεί κάποιος να παρατηρήσει αναλογίες με τον τρόπο με τον οποίο διοικείται η Ευρωπαϊκή Ενωση.

Επειτα, υπάρχει το «παίγνιο του δειλού», το οποίο πολλοί ανασύρουν προκειμένου να περιγράψουν τις διαπραγματεύσεις μεταξύ Ελλάδας και Ευρωπαϊκής Ενωσης. Δύο αυτοκίνητα οδεύουν προς τη σύγκρουση και όποιος από τους δύο οδηγούς αλλάξει πορεία πρώτος θα θεωρηθεί δειλός. Σε αυτό το παίγνιο, η επικράτηση του αντιπάλου θεωρείται χειρότερη από εκείνη του αμοιβαίου συμβιβασμού, αλλά προτιμότερη από τη σύγκρουση που θα έλθει αν ουδείς αλλάξει στάση.

Από τα πανεπιστήμια στο Χόλιγουντ. Ως θεωρία παιγνίων ορίζεται η μελέτη της ορθολογικής συμπεριφοράς σε διαδραστικές συνθήκες. Τα πρότυπα και τα παίγνια τα οποία μελετώνται είναι πραγματικά πολλά, ενώ η πολυπλοκότητά τους πρακτικά δεν έχει όρια. Αξιοποιώντας τα σχετικά μοντέλα, οι υπέρμαχοι της αξιοποίησης της θεωρίας παιγνίων στην πολιτική ανακαλύπτουν απαντήσεις τις οποίες, κατά την άποψή τους, δεν μπορούν να δώσουν οι «κατεστημένες» πολιτικές θεωρίες, τις οποίες συχνά θεωρούν ξεπερασμένες. Επιπλέον, η μύηση στη θεωρία παιγνίων αποτελεί μια καλή άσκηση εξισορρόπησης. Ορια δεν υπάρχουν. Ως παίγνιο μπορεί να ιδωθεί τόσο το πρώτο ραντεβού ενός ζευγαριού ή η συζήτησή τους να συγκατοικήσουν όσο και οι αποφάσεις και τα διλήμματα ενός κορυφαίου διεθνούς οργανισμού. Κάθε πρόβλημα αντιμετωπίζεται με την κατάρτιση ενός αλγεβρικού πίνακα και με τη διερεύνηση των πιθανοτήτων κάθε ενδεχόμενου.

Οι απαρχές της θεωρίας παιγνίων χρονολογούνται πίσω στο 1943 και σε ένα σύγγραμα των Τζον φον Νόιμαν και Οσκαρ Μόργκενστερν, το οποίο εξέδωσε το αμερικανικό Πανεπιστήμιο Πρίνστον. Ο πλέον διάσημος πρωτοπόρος της θεωρίας παιγνίων (ιδιαιτέρως μετά το 2001, οπότε η ζωή του μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο και τον υποδύθηκε ο Ράσελ Κρόου στην ταινία «Ενας υπέροχος άνθρωπος»), ο Τζον Νας, διατύπωσε και απέδειξε τη γνωστή «Ισορροπία Νας», δηλαδή το ότι «κάθε άτομο αντιδρά με τον βέλτιστο τρόπο ως προς τα άλλα άτομα».

Ενα χρήσιμο εργαλείο. Καθώς η θεωρία παιγνίων συχνά βρίσκει απόλυτη εφαρμογή σε μια σειρά από τομείς όπως στη βιολογία και στα οικονομικά των επιχειρήσεων, συχνά αμφισβητείται η «τυφλή» εφαρμογή της στην πολιτική και στις διεθνείς σχέσεις. Μια από τις προϋποθέσεις προκειμένου οι πίνακες και τα δέντρα «να βγαίνουν» είναι η «κοινή γνώση». Ως κοινή γνώση ορίζονται τέσσερις συμπεριφορικοί παράγοντες των εκάστοτε παικτών: να είναι γνωστός σε όλους ο αριθμός των παικτών, να υπάρχει κοινή αντίληψη των στρατηγικών που μπορεί να ακολουθηθούν, να υπάρχει συμφωνία επί των προσδοκώμενων απολαβών, αλλά κυρίως να υπάρχει ορθολογισμός των παικτών σε σχέση με τα κριτήρια του παιγνίου. Σχετικά με τον ορθολογισμό των παικτών, οι προϋποθέσεις είναι να μην επιδεικνύουν εγωιστική συμπεριφορά, να μη σταθμίζουν κοντόφθαλμα τις μελλοντικές ωφέλειές τους και να μην παρουσιάζουν «εσωτερικές» αντιφάσεις. Ακόμη και όταν διακυβεύονται κολοσσιαία συμφέροντα και καθώς πρόκειται για ποιοτικούς δείκτες, σπανίως κάποιος μπορεί να είναι απόλυτος ή, έστω, απολύτως σαφής.
Για αυτόν τον λόγο, ο οδηγός παραμένει η «παλιά, καλή» πολιτική θεωρία. Η σχέση κόστους – οφέλους αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο. Και όπως κάθε εργαλείο που δεν είναι μαγικό χάπι, πρέπει να χρησιμοποιείται υπεύθυνα…

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 15 Φεβρουαρίου 2015

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ