Η μόδα του νεοφεμινισμού

Ας πάμε πίσω, πολύ πίσω, στις 4 Ιουνίου του 1913. Η βρετανή σουφραζέτα Εμιλι Ντέιβισον, μέλος της Κοινωνικής και Πολιτικής Ενωσης Γυναικών ήδη από το 1906, βρίσκεται στο Ντέρμπι του Επσομ. Ξαφνικά, «μια γυναίκα πηδάει το κιγκλίδωμα και αρχίζει να τρέχει προς τον αγωνιστικό χώρο. Μπαίνει μέσα στην πίστα και στέκεται στη γραμμή του τερματισμού. Κάτι κρατάει στο χέρι της. Στέκεται και περιμένει. Το βασιλικό άλογο πλησιάζει. Η γυναίκα ξαφνικά ορμάει καταπάνω του. Ω! Συγκρούεται με το άλογο και εκτοξεύεται στον αέρα. Επειτα σκάει με δύναμη στο έδαφος. Ο κόσμος τρέχει προς το μέρος… του αλόγου», όπως γράφει το κείμενο της παράστασης «Η ιστορία της αυτοθυσίας», που παρουσιάστηκε με μεγάλη επιτυχία στο Φεστιβάλ Αθηνών και θα επαναληφθεί μετά τα Χριστούγεννα στο θέατρο Skrow. Η θρυλική σουφραζέτα δεν ήθελε να αυτοκτονήσει προσκρούοντας στο άλογο του βασιλιά Γεωργίου Ε΄. Στην τσάντα της βρέθηκε ένα εισιτήριο για το Παρίσι· σκόπευε την επόμενη ημέρα να επισκεφθεί την αδελφή της.

Αντί για αυτό, έπεσε σε κώμα. Και η ιστορία συνεχίζεται: «Στο νοσοκομείο έλαβε διάφορα γράμματα που ευτυχώς δεν διάβασε ποτέ. Ενα από αυτά έγραφε: “Εύχομαι να υποφέρεις έναν μαρτυρικό θάνατο, ηλίθια”. Η βασίλισσα Μαίρη, υπερασπιζόμενη μάλλον τη βασιλική τιμή του αλόγου, την αποκάλεσε “κτηνώδη, φρενοβλαβή γυναίκα”». Αυτό που κρατούσε η Εμιλι στο χέρι της ήταν από δύο μοβ, πράσινες και λευκές κορδέλες – τα χρώματα της σημαίας των σουφραζετών. Μοβ για την αξιοπρέπεια. Πράσινο για την ελπίδα. Λευκό για την αγνότητα. Το σχέδιό της ήταν να τις καρφιτσώσει στη σέλα του βασιλικού αλόγου πριν από την εκκίνηση. Δεν τα κατάφερε κι έτσι η εναλλακτική λύση ήταν να το κάνει όταν το άλογο θα τερμάτιζε. Ενα αδύναμο σχέδιο μιας δυναμικής γυναίκας που λίγο αργότερα, στο νοσοκομείο, πέθανε παλεύοντας για την ισότητα. Στον αγωνιστικό χώρο βρέθηκε μια κορδέλα της. Αργότερα πουλήθηκε σε πλειστηριασμό, ένα ενθύμιο προσπάθειας.

Επιστρέφουμε στο σήμερα. Η Βρετανή Εμα Γουάτσον, η οποία μεγάλωσε στα κινηματογραφικά σετ υποδυόμενη τη μάγισσα Ερμιόνη στις ταινίες του Χάρι Πότερ, έχει πλέον μια καινούργια αποστολή. Να εγκαινιάσει την καμπάνια HeForShe στα Ηνωμένα Εθνη, κάνοντας έκκληση στους άνδρες να μιλήσουν ανοιχτά υποστηρίζοντας τις γυναίκες. Λέξεις όπως «φεμινισμός» και «ισότητα» ξαναήρθαν στο προσκήνιο μέσα από μια δυναμική ομιλία μιας νεαρής ηθοποιού, η οποία, λόγω της δημοτικότητάς της, προσέλκυσε το ενδιαφέρον ατόμων που αντιμετώπιζαν τις γυναικείες διεκδικήσεις ακόμη και ως γραφικές. «Ο μύθος ότι ο φεμινισμός είναι συνώνυμος του μίσους απέναντι στους άνδρες πρέπει επιτέλους να καταρριφθεί» τόνιζε, μεταξύ πολλών άλλων, η Γουάτσον σε έναν ενθουσιώδη λόγο που έγινε viral μέσα σε πολύ λίγη ώρα και άνοιξε τη συζήτηση για το τι εστί «νεοφεμινισμός».

Ακριβώς μία ημέρα μετά τη θερμή υποδοχή, ήρθαν οι απειλές. Ως μάγισσα Ερμιόνη τα είχε βάλει πολλές φορές με τρομακτικά ξωτικά, ως φεμινίστρια Εμα είχε τώρα να αντιμετωπίσει τα μοχθηρά τρολ του Διαδικτύου, που απειλούσαν να γεμίσουν το Internet με γυμνές φωτογραφίες της – όπως ακριβώς είχε συμβεί λίγο καιρό πριν στη στενή φίλη και συνάδελφό της Τζένιφερ Λόρενς. Το γεγονός ότι οι φωτογραφίες δεν εμφανίστηκαν ποτέ δεν μειώνει τη βία που υπέστη η Γουάτσον και ανοίγει πεδίο πολλών συζητήσεων: εν έτει 2014, μια γυναίκα που εκφράζει ελεύθερα τη γνώμη της, είτε μέσω Τwitter είτε από την πλατφόρμα του ΟΗΕ, δεν πρέπει να περιμένει μόνο κριτική και αντίλογο, αλλά και βία, σεξουαλικά υπονοούμενα, απειλές. Τέτοια φαινόμενα υπενθυμίζουν στις γυναίκες πως ό,τι κι αν κάνουν, όποιες κι αν είναι, εξακολουθούν να είναι γυναίκες κι αυτό τις καθιστά διά βίου ευάλωτες.

Η απειλή διαρροής γυμνών φωτογραφιών είναι, λοιπόν, το νέο όπλο του κάθε online μισογύνη. Ζητούμενο δεν είναι πλέον μόνο η ηδονοβλεψία, αλλά και η άσκηση εξουσίας. Το γεγονός ότι το ίδιο το σώμα μιας γυναίκας μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως όπλο εναντίον της μας γυρίζει αιώνες πίσω και η ομιλία της Γουάτσον αποδεικνύεται κάτι παραπάνω από επίκαιρη, έτσι όπως κορυφωνόταν με την απορία «αν όχι τώρα, πότε;». Εκτός από τις σεξιστικές απειλές, η ηθοποιός στηλιτεύτηκε και από εκατοντάδες χρήστες του Facebook, οι οποίοι έσπευσαν να υποτιμήσουν την κίνησή της, τονίζοντας την προνομιακή θέση από την οποία μιλούσε: πρόκειται για μια λευκή, όμορφη και επιτυχημένη γυναίκα. Κι εδώ, όμως, έχουμε να κάνουμε με ρατσισμό από την ανάποδη. Στην εποχή των social media και της κρίσης, πρέπει πάντα να υπάρχει μια σκευωρία που η ιντερνετική κοινότητα καλείται να ξεσκεπάσει. Ξαφνικά η όποια Γουάτσον καλείται να απολογηθεί επειδή έχει πρωταγωνιστήσει σε blockbuster ταινίες. Για μία ακόμη φορά, κάποιοι εστίασαν στο καλλίγραμμο δέντρο και όχι στο εύφορο δάσος.

Δεν δόθηκε επίσης όση σημασία έπρεπε στο γεγονός ότι το σκεπτικό της ομιλίας ήταν ότι ο αγώνας υπέρ των γυναικών μπορεί να βοηθήσει σε μεγάλο βαθμό και τους ίδιους τους άνδρες, οι οποίοι, όπως όλα δείχνουν, δεν περνούν την καλύτερη ψυχολογική και οικονομική περίοδο της ύπαρξής τους: «Η αυτοκτονία είναι ο πιο στυγερός δολοφόνος ανδρών μεταξύ 20 και 49 ετών, ξεπερνώντας τα τροχαία δυστυχήματα, τον καρκίνο και τα εμφράγματα. Πολλοί άνδρες δολοφονούνται από τη σεξιστική κοινωνία μας, η ομοφοβία καλπάζει. Για αυτόν τον λόγο, η καταπολέμηση του σεξισμού που υποστηρίζουμε δεν συμβάλλει μόνο στο να μην καταπιέζονται οι γυναίκες, αλλά σώζει και πολλούς άνδρες από τον ψυχικό πόνο. Δεν μιλάμε συχνά για άνδρες που αιχμαλωτίζονται στα φυλετικά στερεότυπα, αλλά εγώ βλέπω ότι υπάρχουν, και όταν ελευθερωθούν, τα πράγματα θα καλυτερεύσουν ως φυσική συνέπεια και για τις γυναίκες» είπε η Γουάτσον.

Ο δρ Χρήστος Κεχαγιάς διδάσκει Επιστημολογία των Κοινωνικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Μιλώντας στο ΒΗmagazino, εξήγησε την ουσία του νεοφεμινισμού: «Η σύγχρονη δυτική άποψη για τον νεοφεμινισμό είναι απαξιωτική, αφού και οι ίδιες οι γυναίκες κρίνουν το κίνημα ως “ξεπερασμένο” και “αδιάφορο”, εκεί δηλαδή όπου σήμερα 1.000.000 γυναίκες πέφτουν θύματα ενδοοικογενειακής βίας και 400.000 σεξουαλικής επίθεσης. Απύθμενη υποκρισία! Στους άνδρες υποβόσκει η ιδέα ότι ήταν αχρείαστος ο ντόρος της χειραφέτησης των γυναικών, αφού κατάφερε να ανατρέψει πρότυπα και ρόλους χιλιετιών. Στις γυναίκες εμφανίζονται τάσεις αυτοενοχοποίησης, καθώς δεν ήταν οι πατριαρχικές αντιλήψεις ο μεγάλος πολέμιος του κινήματος, αλλά το ασφυκτικό πλαίσιο του μοντέρνου αστικού (και δη νεοφιλελεύθερου) τρόπου ζωής που τις στριμώχνει σε προκάτ καλούπια, ενισχύοντας τελικώς τη φυλετική διχοτομία».

Οπως τονίζει ο ίδιος, υπάρχουν πολλές αντιφάσεις: «Ο σεβασμός στη γυναίκα δεν είναι διόλου αυτονόητος σε “πολιτισμούς” που έχουν στις αντιανθρώπινες παραδόσεις τους δεδομένη την κλειτοριδεκτομή ή τον βιασμό. Στο άλλο άκρο, τα ιλουστρασιόν σεξιστικά πρότυπα και ο μισογυνισμός δυστυχώς συνεχίζουν να προωθούνται, την ίδια ώρα που καταργούμε το κεφάλαιο της αναπαραγωγής από το βιβλίο Βιολογίας της Α΄ Γυμνασίου. Η άγνοια και η προχειρότητα είναι πλέον κύρια χαρακτηριστικά της “μοντέρνας” κοινωνίας μας. Ως δυτικός κόσμος μέσα από ιδεολογικές αντιπαραθέσεις, προωθούμε πολιτικά την ισότητα. Πρόκειται όμως περί ευχολογίου, καθώς στην Ελλάδα όλα τα παραπάνω περιστρέφονται γύρω από την ποσόστωση των γυναικών υποψηφίων στις αυτοδιοικητικές εκλογές. Λες και πρόκειται για ειδική κοινωνική ομάδα. Από την άλλη πλευρά, τα εγχώρια κόμματα εξουσίας έγραψαν στα παλαιά τους υποδήματα το δημιουργικό πολιτικό αισθητήριο των γυναικών, την ίδια περίοδο που η πολιτική της Μέρκελ για τη Νότια Ευρώπη θα έκανε ακόμη και τη Θάτσερ να κοκκινίζει».

Στις 8 Μαρτίου 1857, 20.000 εργάτριες κλωστοϋφαντουργίας διεκδίκησαν τη μείωση του εξαντλητικού ωραρίου εργασίας μέσω μαζικής απεργίας, που ως τότε απαγορευόταν ρητά. Πρόκειται για θεμελιώδη κατάκτηση του Εργατικού Κινήματος. Το 1952 κατοχυρώθηκε στην Ελλάδα το δικαίωμα του εκλέγειν/εκλέγεσθαι και έκλεισε ο πρώτος κύκλος του γυναικείου κινήματος, που στόχευε στη διεκδίκηση αστικών, πολιτικών και οικονομικών δικαιωμάτων των γυναικών, επικαλούμενος την αρχή της ισότητας. Οπως επισημαίνει ο δρ Κεχαγιάς, «ο δεύτερος κύκλος εκφράστηκε δυναμικά με τη ριζοσπαστικοποίηση του κινήματος μέχρι και το 1980, στοχεύοντας να κλονίσει τα ανδροκρατούμενα θεμέλια, διαμορφώνοντας νέα φεμινιστική συνείδηση. Μετά το 1990 το φεμινιστικό κίνημα περιορίστηκε στο πλαίσιο της θεωρητικής συνεξέτασης ακαδημαϊκού τύπου, αφού η παραχώρηση και η θεσμοθέτηση κάποιων προνομίων αποδυνάμωσε τις διεκδικήσεις, με την εξαίρεση κάποιες ακραίες “ποπ” αντιδράσεις, όπως οι γυμνόστηθες Femen κ.λπ.». Και καταλήγει: «Αναμένω ένα νέο κίνημα των γυναικών, που θα διεκδικεί τα αυτονόητα της ζωής, αλλά και συνθήκες ανάπτυξης αληθινής ελευθερίας και δημοκρατίας. Η επανάσταση των αυτονόητων μπορεί να ξεκινήσει από το πλάσμα που γνωρίζει όσο κανείς τι θα πει “κυοφορώ το μέλλον και τη ζωή”: τη γυναίκα».

Η Κωνσταντίνα Κράνου, κοινωνική επιστήμων και εκπαιδεύτρια ενηλίκων πάνω σε θέματα έμφυλων διακρίσεων, παρατηρεί: «Τελευταία γίνεται μεγάλη κουβέντα για το αν ο φεμινισμός έχει εξελιχθεί, αν έχει λόγο ύπαρξης ή αν αποτελεί μια vintage εμμονή για κάποιους και κάποιες. Ευτυχώς το φεμινιστικό κίνημα δεν διεκδικεί πλέον μόνο τη νομική κατοχύρωση στοιχειωδών δικαιωμάτων για τις γυναίκες, αλλά μάχεται ενάντια στη σεξουαλική αντικειμενικοποίησή τους, στην αορατότητά τους, στην κάθε μορφή βίας και γενικότερα σε ό,τι στέκεται εμπόδιο στην κοινωνική ισότητα. Διεκδικεί μια κοινωνία όπου όλοι έχουν ίσα δικαιώματα και ευκαιρίες, ανεξάρτητα από το φύλο, τη σεξουαλικότητα, ή τις όποιες προκαταλήψεις. Σχετικά με τον όρο “νεοφεμινισμός”, το βρίσκω εξαιρετικά αντιφατικό να προσπαθείς να καταρρίψεις ένα στερεότυπο με το να οικειοποιείσαι ένα καινούργιο και να καταλήγεις να συντηρείς τον μύθο της μίσανδρης φεμινίστριας που καίει σουτιέν».

Σχετικά με το περίφημο κίνημα των Ουκρανών Femen: «Ως καρικατούρες θα μπορούσε να τις δει μόνο όποιος όχι απλώς είναι εξοικειωμένος, αλλά αποδέχεται κιόλας τη σεξουαλική αντικειμενικοποίηση των γυναικών που είναι πανταχού παρούσα: από τις ταινίες πορνό ως τις διαφημίσεις γιαουρτιού. Επίσης, είναι πολύ σημαντικό να μην ξεχνάμε το πλαίσιο μέσα στο οποίο δραστηριοποιήθηκαν οι Femen, διαμαρτυρόμενες σε μια χώρα υπό δικτατορία, με υψηλά ποσοστά σεξοτουρισμού, ομοφοβίας και καταπάτησης βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Παράλληλα, η Κωνσταντίνα Κράνου δραστηριοποιείται σε ένα πρότζεκτ με τίτλο «Δομές Ισότητας των φύλων» με επικεφαλής τη Νατάσσα Μπέτζιου (επιστημονική συνεργάτιδα στο Ινστιτούτο Εργασίας της ΓΣΕΕ), που έχει ως στόχο την ενδυνάμωση εργαζομένων αλλά και προσφάτως απολυμένων γυναικών, ώστε να διεκδικούν καλύτερα τα δικαιώματά τους, ιδιαίτερα εν μέσω οικονομικής κρίσης.

Η γενική γραμματέας Ισότητας των Φύλων, Βάσω Κόλλια, σε σχετικό άρθρο της τόνισε για τη θέση της γυναίκας στη σύγχρονη Ελλάδα: «Μια οικονομία που δεν είναι φιλική προς τις γυναίκες εργαζόμενες και καταλήγει να “τιμωρεί” τη μητρότητα στο όνομα της παραγωγικότητας είναι μια κοινωνία υπογεννητικότητας και συνεπώς δημογραφικού και αναπτυξιακού μαρασμού. Αντίθετα, οι προοπτικές είναι καλύτερες για μια οικονομία που αναγνωρίζει αλήθειες, όπως ότι οι γυναίκες είναι ένας ισχυρός οικονομικός παράγοντας. Εκτιμάται ότι οι γυναίκες επηρεάζουν ως και το 80% των καταναλωτικών δαπανών διεθνώς, δηλαδή μια αγορά 15 τρισεκατομμυρίων ευρώ».

Τέσσερις ημέρες μετά το ατύχημα, η Εμιλι Ντέιβισον πέθανε από κακώσεις στο κρανίο. Κατά τη διάρκεια της πολυτάραχης ζωής της, τρεις φορές είχε μπει στο κοινοβούλιο, μεταμφιεσμένη σε καθαρίστρια. Εννέα φορές φυλακίστηκε και 49 φορές υποβλήθηκε σε υποχρεωτική σίτιση – γιατροί τής περνούσαν σωληνάκι από τη μύτη ως το στομάχι, την ίδια στιγμή που νοσοκόμες έριχναν τροφές όπως υγρό αβγό μέσα από ένα χωνί. Στην κηδεία της συγκεντρώθηκαν περισσότερες από 2.000 σουφραζέτες. Διέσχισαν την πόλη ακολουθώντας ένα φέρετρο στολισμένο με λευκά τριαντάφυλλα και φωνάζοντας το σύνθημα «Give Me Liberty or Give Me Death» (Ελευθερία ή Θάνατος). Πέντε χρόνια αργότερα, οι γυναίκες ψήφισαν για πρώτη φορά στη Μεγάλη Βρετανία. Στον τάφο της Εμιλι γράφτηκε η φράση «Πράξεις, όχι λόγια».

*Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 5 Οκτωβρίου 2014