Το 2030 θα είμαι 16

To –όχι τόσο μακρινό –1997 ομάδα υπαλλήλων των μυστικών υπηρεσιών των ΗΠΑ στην οποία ανατέθηκε ο μακροπρόθεσμος σχεδιασμός εξέδωσε την έκθεσή της για το μέλλον του κόσμου. Συγκεκριμένα, η έκθεση αφορούσε το πώς θα μοιάζει ο κόσμος το –παρελθόν πλέον – 2010. Ανάμεσα σε άλλες προβλέψεις, η έκθεση αναφερόταν με βεβαιότητα σε μια σειρά από εξελίξεις. Η Βόρεια Κορέα επρόκειτο να μετασχηματιστεί σε μια μέση ασιατική χώρα, βάζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τέλος στις εντάσεις στην περιοχή. Η Δύση, δηλαδή οι ΗΠΑ και η Ευρωπαϊκή Ενωση, θα συνέχιζαν να παρέχουν στους κατοίκους τους αύξηση του προσωπικού εισοδήματός τους κατά 2% ετησίως. Επίσης, οι πόλεμοι, με τη χρήση αρμάτων ακριβείας, θα εξελίσσονταν σε μια λιγότερο εκτεταμένη και δαπανηρή διαδικασία.

Είναι σαφές ότι καμία από τις παραπάνω προβλέψεις δεν επιβεβαιώθηκε. Ωστόσο, οι εκθέσεις με θέμα το μέλλον του κόσμου, οι γεωπολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές, περιβαλλοντικές αναλύσεις με θέμα τα χρόνια που έρχονται κάθε άλλο παρά σταμάτησαν να δημοσιεύονται. Η περιέργεια των ανθρώπων για το πώς θα μοιάζει το μέλλον είναι αστείρευτη. Το χρονικό ορόσημο που τείνει να επιλέγεται το τελευταίο διάστημα είναι το 2030, όταν ένα παιδί που θα γεννηθεί σήμερα θα είναι 16 ετών. Και το ερώτημα, είτε απευθύνεται σε πολίτες είτε σε διεθνείς οργανισμούς, κυβερνήσεις, χρηματιστήρια ή πολυεθνικές επιχειρήσεις, είναι το ίδιο επίμονο: Σε ποιον κόσμο θα μεγαλώσει; Πώς θα είναι ο κόσμος στον οποίο θα βρεθεί να ερωτεύεται, να καπνίζει κρυφά από τους γονείς του και να προετοιμάζεται για το πανεπιστήμιο; Απαντήσεις, ασφαλώς, δεν υπάρχουν· υπάρχουν, ωστόσο, εκτιμήσεις και σενάρια.

Η πιο εκτενής καθώς και η πιο φιλόδοξη από τις εκθέσεις οι οποίες έχουν δει το φως της δημοσιότητας για τον κόσμο του 2030 προέρχεται από τις αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες. Το αμερικανικό Εθνικό Συμβούλιο Πληροφοριών, στο οποίο συμμετέχουν και οι 16 αμερικανικές υπηρεσίες πληροφοριών, σε συνεργασία με ακαδημαϊκούς, ινστιτούτα ερευνών, πολιτικούς ηγέτες και επιχειρήσεις σε 14 χώρες και στην Ευρωπαϊκή Ενωση, στο τέλος του 2012 δημοσίευσε μια έκθεση έκτασης 140 σελίδων, όπου σκιαγραφούνται οι τάσεις οι οποίες θα οδηγήσουν τον κόσμο ως το 2030 –ή και παραπέρα. Ανάμεσά τους, οι συντάκτες ξεχώρισαν τέσσερις κυρίαρχες, τέσσερα «megatrends», όπως τα ονόμασαν.

Ως πρώτο megatrend ξεχωρίζει το τέλος της παγκόσμιας κυριαρχίας των ΗΠΑ και η πορεία προς έναν κόσμο με πολλούς πόλους. Το ΑΕΠ, ο πληθυσμός, οι αμυντικές δαπάνες και οι επενδύσεις των ασιατικών χωρών αναμένεται να ξεπεράσουν τα αντίστοιχα της Δύσης. Λίγα χρόνια πριν από το 2030 η Κίνα αναμένεται να ξεπεράσει σε οικονομική ισχύ τις ΗΠΑ και οι τοπικοί «παίκτες» όπως η Κολομβία, η Ινδία, η Νιγηρία και η Τουρκία προβλέπεται από την ίδια έκθεση ότι θα γίνουν πιο σημαντικοί για την παγκόσμια οικονομία. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, είναι δύσκολο να γίνει διακριτός ο μελλοντικός ρόλος των ΗΠΑ. Ωστόσο, σύμφωνα με το κείμενο της έκθεσης, οι ΗΠΑ θα παραμείνουν «πρώτοι μεταξύ ίσων» το 2030, καθώς θα είναι «η μόνη δύναμη η οποία θα μπορεί να οργανώσει συνασπισμούς, μεταξύ κρατών και άλλων «παικτών», προκειμένου πράγματι να αντιμετωπιστούν οι τεράστιες προκλήσεις και αλλαγές.

Δεν υπάρχει άλλη δύναμη που να μπορεί να οργανώσει κάτι τέτοιο. Η κατάρρευση ή η ξαφνική υποχώρηση της αμερικανικής δύναμης θα μπορούσε να καταλήξει σε μια περίοδο παγκόσμιας αναρχίας».

Δεύτερο megatrend είναι η αυξανόμενη δύναμη και επιρροή προσώπων αντί για κράτη, αφενός για οικονομικούς λόγους, καθώς πολλοί πόροι συγκεντρώνονται στα χέρια ολοένα και λιγότερων ιδιωτών, και αφετέρου εξαιτίας της προόδου που αναμένεται να σημειώσει η παγκοσμιοποίηση. Τρίτο megatrend αποτελεί η παγκόσμια άνοδος της μεσαίας τάξης, ιδιαιτέρως στις χώρες της Ασίας και σε εκείνες της Αφρικής. O παγκόσμιος πληθυσμός αναμένεται να αυξηθεί στα 8,7 δισεκατομμύρια κατοίκους. Οι πιο συντηρητικές εκτιμήσεις προβλέπουν ότι η μεσαία τάξη θα διπλασιαστεί τα επόμενα 16 χρόνια. Η εκπαίδευση θα επωφεληθεί από αυτό. Στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική τα μέσα επίπεδα χρόνου εκπαίδευσης αναμένεται να αυξηθούν από 7,1 σε 8,7 έτη. Η εκπαίδευση για τις γυναίκες στην περιοχή θα αυξηθεί από πέντε σε επτά χρόνια. Η αναδυόμενη μεσαία τάξη θα εισρεύσει στις πόλεις, εκτινάσσοντας τον αστικοποιημένο πληθυσμό από 50% που είναι σήμερα σε 60% ως το 2030.

Ωστόσο, καθώς, σύμφωνα με την ίδια έρευνα, «η επιστροφή στους ρυθμούς ανάπτυξης και στα μοτίβα παγκοσμιοποίησης προ του 2008 μοιάζει απίθανη, τουλάχιστον για την επόμενη δεκαετία», προκύπτει το τελευταίο megatrend, δηλαδή ο γόρδιος δεσμός νερού, τροφής και ενεργειακών αναγκών που θα πρέπει να επιλυθεί. Οι νέες τεχνολογίες και οι διευρυνόμενες ευκαιρίες για εκπαίδευση θα κάνουν την παγκόσμια μεσαία τάξη να διεκδικήσει από κάθε κυβέρνηση καλύτερες υπηρεσίες. Επιπλέον, η παγκόσμια διεύρυνση της μεσαίας τάξης πρόκειται να αυξήσει τη ζήτηση για τροφή, κυρίως για κρέας και για ψάρι, για νερό και για ενέργεια, που θα είναι σε έλλειψη εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Τα παραπάνω θα συμβαίνουν καθώς το αμερικανικό, ευρωπαϊκό και ιαπωνικό μερίδιο παγκόσμιου εισοδήματος προβλέπεται από 56% να πέσει περίπου στο μισό. Η ζήτηση για φαγητό αναμένεται να αυξηθεί κατά 35% ως το 2030, ενώ η ζήτηση για νερό να φτάσει τα 6.900 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα το 2030, δηλαδή 40% περισσότερο από τις σημερινές απαιτήσεις, κάνοντας πιθανές τις συγκρούσεις για την πρόσβαση σε υδάτινους πόρους. Η κλιματική αλλαγή θα περιπλέξει τη διαχείριση των πόρων, ειδικά στην Ασία, όπου οι μουσώνες είναι κρίσιμοι γιατί μπορούν, σε συνδυασμό με τις λιγότερες βροχές, να δυσχεράνουν την ικανότητα της ηπείρου να παρέχει τροφή στους κατοίκους της.

Ως λύση στο αδιέξοδο της διαχείρισης των πόρων προτείνεται από την ίδια έκθεση η συνεργασία δημοσίου και ιδιωτικού τομέα στην τεχνολογία, στην ενέργεια ή στο νερό. Προβλέπεται δε ότι οι χώρες με τη μεγαλύτερη ισχύ –σε ΑΕΠ, πληθυσμό, έκταση κ.τ.λ. –δεν θα καταφέρουν να διατηρήσουν το μέγεθός τους αν δεν συμμετάσχουν σε δίκτυα και συνασπισμούς σε έναν κόσμο με πολλούς πόλους. Σημειώνεται, βέβαια, ότι καμία από τις ανερχόμενες δυνάμεις δεν έχει αντίστοιχες βλέψεις στη διεθνή τάξη πραγμάτων με τη ναζιστική Γερμανία, την αυτοκρατορική Ιαπωνία ή τη Σοβιετική Ενωση. Στο μεταξύ, οι τηλεπικοινωνίες αναμένεται να μεταφέρουν την πολιτική ισχύ από τα κράτη προς άμορφα δίκτυα ή κινήματα που θα σχηματιστούν προκειμένου να επηρεάσουν το παγκόσμιο γεωπολιτικό στερέωμα –ως παράδειγμα αναφέρεται η Αραβική Ανοιξη.

Η αντίδραση της Ευρωπαϊκής Ενωσης στη σεναριολογία και στην ανάλυση του γεωπολιτικού ρίσκου το οποίο θα επηρεάσει τη ζωή του 16χρονου του 2030 υπήρξε κατά κύριο λόγο… γραφειοκρατική. Η έκρηξη των σεναρίων για το μέλλον του κόσμου, τα οποία μεταφέρονταν από συνέδριο σε forum ανά τον κόσμο, προκάλεσε την ίδρυση του Ευρωπαϊκού Συστήματος Στρατηγικής και Πολιτικής Ανάλυσης. Η πρώτη έκθεσή του, προοίμιο μιας ακόμη εκτενέστερης έκθεσης η οποία αναμένεται εντός του 2014, έχει τίτλο «Πολίτες σε έναν διασυνδεδεμένο και πολυκεντρικό κόσμο». Ο τίτλος αντανακλά τόσο τη μερική ταύτιση των ευρωπαίων ερευνητών με τους αμερικανούς συναδέλφους τους όσο και τον διάχυτο ακαδημαϊσμό τους.

Η ευρωπαϊκή έκθεση επιλέγει να υπερτονίσει πολύ περισσότερο την επίδραση της τεχνολογίας στην ενδυνάμωση των ατόμων έναντι των θεσμών –κάνει, μάλιστα, λόγο για «αφύπνιση μιας παγκόσμιας κοινωνίας, καθώς και για «μετατοπίσεις στην παγκόσμια διακυβέρνηση και ισχύ». Παρατηρεί επερχόμενο «κενό διακυβέρνησης», πράγμα το οποίο δεν θα εμποδίσει μεγαλύτερη ανάπτυξη, η οποία ωστόσο θα συνοδεύεται από ανισότητα, κλιματική αλλαγή και ανέχεια. Επιπλέον παρατηρεί ότι «ένας κόσμος με πληθυσμό που γερνά θα μπορούσε να είναι περιοριστικός για την ευρωπαϊκή στρατηγική επενδύσεων» και ότι η οικονομία της Ευρώπης θα είναι σχετικά μικρότερη, αλλά περισσότερο ανοιχτή. Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη έκθεση, η μακροπρόθεσμη οικονομική ανάκαμψη της Ευρωπαϊκής Ενωσης θα εξαρτηθεί από την ικανότητά της να βελτιώσει την παραγωγικότητά της.

Ο ευρωπαίος 16χρονος του 2030 ενδέχεται να πληρώνει «κοινωνικό ΦΠΑ» με τις αγορές του, για την καταπολέμηση της ανισότητας και για την εξεύρεση πόρων. «Το μέλλον της Ευρώπης δεν μπορεί να αποσυνδεθεί από το μέλλον της στρατηγικής περιοχής της στα ανατολικά και στα νότια. Η ΕΕ έχει συμφέρον να διαβεβαιώσει ότι η περιοχή δεν θα χάσει τα οφέλη της οικονομικής ανάπτυξης, της συνδεσιμότητας και της νέας διακυβέρνησης» σημειώνουν οι συγγραφείς της έκθεσης υπογραμμίζοντας το ενεργειακό ζήτημα το οποίο αναμένεται να πρωταγωνιστήσει την επόμενη περίοδο ως το 2030. «Η άνοδος μιας περισσότερο εύπορης παγκόσμιας μεσαίας τάξης είναι πιθανό να αυξήσει την πίεση στις πρώτες ύλες. Η συγκέντρωση των αερίων του θερμοκηπίου προβλέπεται να αυξηθεί ως το 2030 ενώ η αύξηση της παραγωγής ενέργειας στις αναπτυσσόμενες χώρες είναι πιθανό να μην είναι επαρκής προκειμένου να βελτιώσει τη χρήση της ενέργειας εκεί» παρατηρούν οι συγγραφείς. Και επιπλέον σημειώνουν: «Η επέκταση της μεσαίας τάξης θα δημιουργήσει προκλήσεις για τα ασφαλιστικά συστήματα, την κατανάλωση της ενέργειας και την αγορά εργασίας».

Σύμφωνα με τους διεθνείς γεωπολιτικούς και οικονομικούς σχεδιασμούς, το επικρατέστερο σενάριο για την Ελλάδα του 2030 είναι το αισιόδοξο. Αισιόδοξο, βεβαίως, σε σχέση με τη δεινή σημερινή πραγματικότητα. Το 2030 η Ελλάδα θα έχει σαφώς υπερβεί την οικονομική κρίση και θα βρίσκεται σε υψηλό σημείο μιας νέας καμπύλης ανάπτυξης.

Κρίσιμη αιτία θα είναι η απεμπλοκή από το άγος του δημοσίου χρέους και η επανεκκίνηση του κύκλου της δανειακής χρηματοδότησης της οικονομίας, στο πλαίσιο μιας τελείως διαφορετικής, ισχυρά ομοσπονδιακής ευρωζώνης. Η θέση της χώρας στον ενεργειακό σχεδιασμό της Ευρώπης με στόχο τη διαμόρφωση μιας νέας ενεργειακής ζώνης στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο που θα επιτρέψει την εξασθένιση της εξάρτησης από τη Ρωσία προσφέρει αναπτυξιακά πλεονεκτήματα για την Ελλάδα. Σε όλους τους τομείς της δημόσιας ζωής, από την πολιτική και το χρήμα ως την τέχνη και τη διανόηση, θα κυριαρχεί μία νέα γενιά, οι σημερινοί έλληνες εικοσάρηδες, που είτε δίνουν μάχη να επιβιώσουν εντός των τειχών είτε σπουδάζουν, εργάζονται και εξοπλίζονται με νέες γνώσεις και εμπειρίες στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Η νέα «γενιά του ’30» ελπίζεται ότι θα είναι εξίσου δημιουργική και ουσιαστική για την Ελλάδα με τη γενιά του 1930. Αυτό προϋποθέτει, ωστόσο, ότι ο κόσμος θα αποφύγει μια νέα μεγάλη γεωπολιτική, οικονομική ή περιβαλλοντική κρίση.

Πέρα από τις κινήσεις στη γεωπολιτική σκακιέρα και τις εκτιμήσεις των επιστημόνων, ένα παράλληλο σύμπαν ποπ μελλοντολαγνείας έχει στηθεί και μάλιστα παρουσιάζοντας ως ορόσημο το 2030. Ετσι, σύμφωνα με την εξαιρετικά δημοφιλή στις ΗΠΑ ιστοσελίδα The Futurist, η οποία συλλέγει κάθε μικρή ή μεγάλη αναφορά για το μέλλον, ο 16χρονος του 2030 θα βιώσει μια σειρά από ασυνήθιστες καταστάσεις. Ενδέχεται να νοσηλευτεί σε κάποιο νοσοκομείο όπου το 80% των γιατρών θα έχει αντικατασταθεί από αυτοματοποιημένες εξετάσεις ή να φάει σε ένα εστιατόριο που με κάποιον τρόπο θα χρησιμοποιεί αυτοματοποιημένη τεχνολογία προκειμένου να προετοιμάζει το φαγητό. Είναι πιθανό να συναλλαχθεί στο ηλεκτρονικό νόμισμα Bitcoin ή σε κάποιο άλλο αντίστοιχο «ανταλλακτικό» νόμισμα μέσω Διαδικτύου. Είναι επίσης πιθανό ότι θα δημιουργηθεί η πρώτη λεωφόρος για οχήματα χωρίς οδηγό και ότι θα είναι πιθανή η δημιουργία νερού από το υδρογόνο και το οξυγόνο της ατμόσφαιρας. Μπορεί να ζήσει μια αναβίωση των θρησκειών, αλλά και την κατάρρευση ενός μεγάλου ποσοστού της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης για χάρη μιας εκπαίδευσης περισσότερο ευέλικτης και σύντομης σε διάρκεια. Αεροσκάφη τύπου drone θα προβλέπουν τις πυρκαγιές στα δάση, ενώ ο προγραμματισμός ηλεκτρονικών υπολογιστών ενδεχομένως να θεωρείται βασική γνώση για το 20% των επαγγελμάτων.

Ασφαλώς, είναι εξίσου πιθανό καμία από τις παραπάνω προβλέψεις να μην επιζήσει της πραγματικότητας. Μην ξεχνούμε ότι η Βόρεια Κορέα εξακολουθεί να είναι… η Βόρεια Κορέα.

Τέσσερα σενάρια από το μέλλον

Το δηκτικό, αλλά εξαιρετικά παρεμβατικό ανώνυμο οικονομικό μπλογκ Zero Hedge, έχοντας ως αφετηρία την έκθεση του αμερικανικού Εθνικού Συμβουλίου Πληροφοριών, δημοσίευσε τέσσερα σενάρια για τον κόσμο του 2030. Το πρώτο, το οποίο ονομάζει «Σταματημένες μηχανές», προβλέπει έναν κόσμο στον οποίο οι ΗΠΑ και η ΕΕ θα υποκύψουν στην εσωστρέφεια και η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης θα παγώσει. Το δεύτερο, η «Σύνθεση», θέλει τις ΗΠΑ και την Κίνα να συνεργάζονται, οδηγώντας σε παγκόσμια σύμπραξη απέναντι στις προκλήσεις. Το τρίτο φέρει ως τίτλο τον ευφημισμό «Το τζίνι έξω από το μπουκάλι» και αναφέρεται σε έναν κόσμο όπου θα κυριαρχεί η οικονομική ανισότητα. Και, τέλος, σημειώνεται το σενάριο κατά το οποίο μη κυβερνητικοί φορείς θα ηγηθούν της αντιμετώπισης των παγκόσμιων προκλήσεων.

«Το 2030 όλες οι πρωτεύουσες θα είναι χειρότερες απο το Παρίσι των γκέτο»

«Το 2030 θα υπάρχει πολύ μεγάλη ανισότητα, θα έχει ενισχυθεί η σημερινή τάση η οποία απομακρύνει τους έχοντες και κατέχοντες από τους μη έχοντες. Οι μεγάλες πόλεις του κόσμου θα είναι χειρότερες από το σημερινό Παρίσι, όπου αυτό που συμβαίνει είναι μάλλον χειρότερο από τις πόλεις με τις φαβέλες όπως το Ρίο. Στις μεγάλες πρωτεύουσες θα έχουμε απλώς μια πανίσχυρη ελίτ που θα ζει φρουρούμενη σε υπερπολυτελή γκέτο με τους υπόλοιπους απέξω. Οι ΗΠΑ ενδεχομένως θα έχουν μετατραπεί σε μια δευτεροκλασάτη υπερδύναμη. Δεν πιστεύω ότι θα διαμορφωθεί μια νέα χρηματοοικονομική αρχιτεκτονική στον κόσμο, αφού δεν μπορεί να επιτευχθεί ο απαραίτητος συντονισμός για ένα τέτοιο έργο. Το ευρώ ασφαλώς δεν θα καταρρεύσει, αφού θα το στηρίξουν οι Κινέζοι και οι Ρώσοι. Από τη Νορμανδία ως τον Βερίγγειο θα έχουμε μια γεωστρατηγική ζώνη διπλού νομίσματος – του γουάν και του ευρώ – και κοινών αγορών, ενώ η Αγγλία πιθανόν θα έχει προσχωρήσει στη ζώνη του δολαρίου».

Αιμίλιος Αυγουλέας, καθηγητής International Banking Law and Finance στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου

*Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 16 Μαρτίου 2014