Η συμφωνία των χρωμάτων

Είναι θέμα γούστου, φυσικής ή βιολογίας. Ή, τέλος πάντων, όλα αυτά μαζί. Γιατί τα χρώματα προκαλούν τόση συζήτηση γύρω από τις ιδιότητες και τον λόγο ύπαρξής τους; Μήπως τελικά όλη αυτή η θεωρία περί της ψυχολογίας των χρωμάτων να βρίσκει τις εφαρμογές της, παρά τη δυσπιστία με την οποία μπορεί να την αντιμετωπίζουν ορισμένοι; Η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση, με την επιστήμη να προσφέρει τις απαραίτητες αποδείξεις περί της επίδρασης των χρωμάτων στο συναισθηματικό και σωματικό επίπεδο, ενώ παράλληλα κρατάει τις αποστάσεις της. Τα χρώματα είναι για κάποιους μια αυταπάτη –ένα από τα τερτίπια του φωτός –και για άλλους ένας ολόκληρος κόσμος μέσα από τον οποίο αντλούν ηρεμία, χαρά, αυτοπεποίθηση. Αλλά ποιος θα μπορούσε να αμφισβητήσει ότι τα χρώματα είναι και αυτά που καθορίζουν ρεύματα εικαστικά, τεχνολογικές εξελίξεις –από την ασπρόμαυρη στην έγχρωμη τηλεόραση -, τους συντηρητικούς από τους δεκτικούς στην αλλαγή, τους μικρούς από τους μεγάλους, την άνοιξη από το φθινόπωρο. Με λίγα λόγια, η αξία και η ουσία των χρωμάτων είναι κάτι παραπάνω από την αθώα ερώτηση των μαθητικών λευκωμάτων «Ποια είναι η αγαπημένη σου απόχρωση». Πλέον, πρέπει να αναρωτηθείς τι επιλέγεις, για ποιον λόγο και τι επιρροές έχει στη σωματική, ψυχική και πνευματική σου υγεία.

Αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως φως ορίζεται το ορατό φάσμα από τον περιορισμένων δυνατοτήτων ανθρώπινο οφθαλμό και πρόκειται για ένα μικρό μόνο τμήμα του λεγόμενου ηλεκτρομαγνητικού φάσματος.

Τα βασικά χαρακτηριστικά του ορατού φάσματος είναι δύο: το μήκος και το εύρος, που καθορίζουν την απόχρωση και τη φωτεινότητα, αντίστοιχα. Το χαρακτηριστικό χρώμα κάθε αντικειμένου προέρχεται από το μήκος κύματος που δεν απορροφάται από την επιφάνεια. Ετσι, ένα φύλλο είναι πράσινο γιατί απορροφά όλα σχεδόν τα χρώματα του ορατού φάσματος εκτός από το πράσινο. Το ανθρώπινο μάτι, λοιπόν, βλέπει την «αντανάκλαση» και όχι την απορρόφηση.

Το χρώμα δεν πρέπει να θεωρείται κάτι το στατικό, καθώς παράγοντες όπως η θερμοκρασία και οι χημικές αντιδράσεις το μεταλλάσσουν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το μέταλλο, που με τη θερμότητα γίνεται κόκκινο, στη συνέχεια πορτοκαλί, κίτρινο και τέλος διάπυρο λευκό.

Παρ’ όλες τις ατέλειές του, το ανθρώπινο μάτι μπορεί να διακρίνει περίπου δέκα εκατομμύρια χρωματικές παραλλαγές, ενώ για να καταστεί δυνατή η διάκριση των αποχρώσεων απαιτείται η συντονισμένη συνέργεια 6 εκατομμυρίων ειδικών φωτοληπτικών κυττάρων στον αμφιβληστροειδή χιτώνα, που αποκαλούνται κωνία.

Τα χρώματα διακρίνονται σε βασικά(αυτά που όταν συνδυαστούν παράγουν όλους τους δυνατούς χρωματισμούς) και δευτερογενή (αυτά που προκύπτουν από τα βασικά). Επιπλέον, κατατάσσονται στα θερμά και τα ψυχρά με βάση τις συναισθηματικές καταστάσεις που δημιουργούν. Το μόνο που αρνείται την… ένταξη είναι το πράσινο. Βρίσκεται στο μέσον του ορατού φάσματος και γι’ αυτό θεωρείται η απόχρωση που φέρνει την αρμονία μεταξύ των ενεργειών yin & yang, ενώ ξεχωρίζει για την υψηλή θεραπευτική ιδιότητά του.

Σύμφωνα με την κβαντική θεωρία που διατύπωσε τον περασμένο αιώνα ο Μαξ Πλανκ, το φως δεν εμφανίζεται μόνο με τη μορφή ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων, αλλά και σε μικρά «πακέτα» ενέργειας, τα κβάντα. Τα κβάντα του ορατού φάσματος της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας ονομάζονται φωτόνια. Εχει παρατηρηθεί ότι όλα τα ζωντανά κύτταρα των έμβιων όντων εκπέμπουν φωτόνια για τα οποία ο καθηγητής Φριτς Αλμπερτ Ποπ καθιέρωσε, τη δεκαετία του 1970, τον όρο βιοφωτόνια (biophotons).

Το 1974 ο δρ Β. Π. Κασματσέγιεφ ανίχνευσε διακυτταρική επικοινωνία με βιοφωτόνια για να αποδειχθεί στη συνέχεια ότι ο ρυθμός εκπομπής βιοφωτονίων από τα κύτταρα δείχνει τη λειτουργική κατάστασή τους, καθώς διαπιστώθηκε ότι τα καρκινικά κύτταρα και τα αντίστοιχα υγιή σημειώνουν διαφορετικό ρυθμό εκπομπής βιοφωτονίων.

Ο γερμανός εκπαιδευτικός και φιλόσοφος Ρούντολφ Στάινερ διατύπωσε τη θεωρία ότι κάθε κύτταρο είναι ευαίσθητο στο φως και έτσι οι κραδασμοί του φωτός που φθάνουν στα κύτταρα είτε μέσω των οφθαλμών είτε μέσω του δέρματος προκαλούν φυσικοχημικές αλλαγές που επιδρούν στην ανάπτυξη και συμπεριφορά των κυττάρων αυτών. Μέσα από αυτή την εργασία έγινε αποδεκτό ότι το φως έχει μια σημαντική επίδραση τόσο σε σωματικό όσο και σε συναισθηματικό επίπεδο, εδραιώνοντας τις αρχαίες δοξασίες για την ενεργειακή συγγένεια του ανθρώπου για το χρώμα.

Η πρώτη απόπειρα συμβολισμού θα έρθει από τον πυθαγόρειο, και όχι μόνο, φιλόσοφο Εμπεδοκλή, ο οποίος συσχέτισε τα τέσσερα στοιχεία της φύσης με τα αντίστοιχα χρώματα: κόκκινο για τη φωτιά, μπλε για το νερό, πράσινο για τη γη και κίτρινο για τον αέρα. Μια πιο ανθρωποκεντρική διάσταση εισήχθη από τον Ιπποκράτη, ο οποίος συνέδεσε διάφορες οργανικές δυσλειτουργίες με τους εκπροσώπους της χρωματικής παλέτας: κίτρινο για τον χολερικό, μπλε για τον φλεγματικό, πράσινο για τον μελαγχολικό. Υπάρχουν μαρτυρίες όπου γιατροί κατά τον Μεσαίωνα συνιστούσαν για τη θεραπεία της ευλογιάς τη νηστεία του αρρώστου μέσα σε δωμάτιο με κόκκινο διάκοσμο –σήμερα υπάρχουν έρευνες που αποδεικνύουν ότι το κόκκινο συμβάλλει στην ταχύτερη επούλωση πληγών. Οι πρώτοι σπόροι της ψυχολογίας των χρωμάτων και της χρωματοθεραπείας άρχισαν να βρίσκουν εύφορο έδαφος.

Οπως μας επισημαίνει ο Ανδρέας Κανάς, γεωπόνος, πρόεδρος του Συλλόγου Ελλήνων Αρωματοθεραπευτών και μέλος του CTA (Color Therapy Association), η πραγματική άνθηση αυτών των θεωριών συμβαίνει σε ευρύτερο φάσμα το τελευταίο διάστημα. «Πριν από 20 χρόνια που ξεκίνησα, οι συμπληρωματικές θεραπείες ήταν άγνωστες, με ελάχιστη ανταπόκριση και αποδοχή. Πλέον ο κόσμος έχει πειστεί σε παγκόσμιο επίπεδο» εξηγεί στο BHΜΑgazino. «Η επιστήμη», συνεχίζει, «δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις ψυχοσωματικές νόσους, όπως οι ρευματισμοί, καθώς εμπλέκονται ψυχολογικοί και συναισθηματικοί παράγοντες. Κάποιοι που έρχονται σε συνεδρίες χρωματοθεραπείας πείθονται ότι αυτό είναι κάτι που θα τους βοηθήσει και το κάνουν τρόπο ζωής και άλλοι που δεν είναι έτοιμοι να το δεχθούν αποχωρούν».

Τα χρώματα, όπως εξηγεί ο Ανδρέας Κανάς, δεν μας επηρεάζουν αν βρισκόμαστε σε κατάσταση ισορροπίας, όταν είμαστε υγιείς, αλλά ενεργοποιούνται όταν υπάρξει κάποια διαταραχή.

«Σε συγκινησιακό και συναισθηματικό επίπεδο, παρατηρούνται ιδιαίτερες εξατομικευμένες επιδράσεις από τα διάφορα χρώματα, παρόλο που έχει βρεθεί ότι ορισμένα έχουν παρόμοιες επιδράσεις στην πλειονότητα των ανθρώπων. Δεν είναι τυχαίο που η Τροχαία χρησιμοποιεί το κόκκινο χρώμα στα σήματα, καθώς είναι μια απόχρωση που διεγείρει το νευρικό σύστημα. Χωρίς όλο αυτό να αγγίζει ακρότητες, όπως ότι επειδή το κόκκινο χρώμα είναι θερμό, ένα ζευγάρι κόκκινες κάλτσες θα ζεστάνει περισσότερο τα πόδια μας» συμπληρώνει χαρακτηριστικά.

Για να πιστέψει όμως κανείς σε αυτά, θα πρέπει να προχωρήσει σε μερικές παραδοχές και η βασικότερη όλων είναι ότι το σώμα μας επηρεάζεται από ενέργειες, από ακτινοβολίες. Οι άνθρωποι είναι «έγχρωμα» όντα και εκπέμπουν ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο μείγμα κραδασμών και συνέχεια αντιδρούν στο φως (και κατά συνέπεια στο χρώμα) ενεργητικά ή παθητικά σε κάθε φάση της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Ορσαλία Παρθένη, σχεδιάστρια μόδας
«Η οικονομική ευμάρεια είναι πολύχρωμη. Η κρίση, ασπρόμαυρη»

«Η κρίση δημιουργεί μια εμπορική υπεροχή του ασπρόμαυρου. Δύσκολα θα επενδύσει κάποιος σε κάτι έντονο που δεν θα μπορέσει να φορέσει για καιρό και ποικιλοτρόπως. Η οικονομική ευμάρεια είναι πολύχρωμη. Η κρίση, ασπρόμαυρη. Η κοινωνία είναι πιο δυνατή από τις πασαρέλες. Αρκεί να σκεφτούμε ότι όσα παρουσιάζονται στις πασαρέλες αργούν να κυκλοφορήσουν πραγματικά στους δρόμους. Χρειάζεται πάντα ένας χρόνος προσαρμογής. Πάντως, στις αναλύσεις πωλήσεων που κάνουμε κάθε χρόνο, σταθερά το μαύρο, το λευκό και το μπλε τερματίζουν πρώτα. Για άλλες αποχρώσεις οι εποχές αλλάζουν.Κάποτε το καφέήταν δημοφιλέςκαι τώρα απουσιάζει. Αντίστοιχα, ότανστις αρχές των 90sχρησιμοποίησα το μοβ θεωρήθηκε εκκεντρική επιλογή,καθώς ακόμη ήταν συνδεδεμένο με κάτι πένθιμο. Σίγουρα τα χρώματα έχουν ψυχολογικούς συμβολισμούςπου δεν μπορούμε να τους παραβλέψουμε. Αλλά μην ξεχνάτε ότι τις ιδιότητές τους μπορούμε να τις έχουμε ακόμη και με ένα μπουκέτο φρέσκα λουλούδιαήμε ένα αξεσουάρ.Δεν χρειάζονται υπερβολές.Πάντα πειραματιζόμαστε στην αρχή κάθε συλλογής, αναζητούμε αυτό που θα εναρμονιστεί με αυτό που θέλουμε να αντιπροσωπεύει κάθε συλλογή. Βασικό στοιχείο επιλογής είναι η επιδερμίδα.Θα πρέπεινα σκεφτούμε το ντύσιμο σαν το μακιγιάζ έτσι ώστε ότανφοράς ένα χρώμανα σε φωτίζει. Δεν είναι τυχαίο που τα έντοναχρώματαστις Ινδές είναι φανταστικά, ενώ σε εμάςμπορεί να δείχνουν υπερβολικά. Ο σκοπός κάθε ενδύματος είναι να κολακεύει, και το χρώμα είναι κάτι που παίζει σημαντικό ρόλο».

Σωτήρης Λάζου, βιομηχανικός σχεδιαστής
«Η γαλήνη δεν προκύπτει μόνο μέσα από το λευκό»

«Δεν χρησιμοποιώ το χρώμα για να τραβήξω το βλέμμα, αλλά για να δηλώσω κάτι και η επιλογή του εξαρτάται από παράγοντες όπως ο όγκος, τα μοτίβα, ακόμη και ο τόπος. Ο κίτρινος μπουφές που σχεδίασα τελευταία φαντάζει τελείως διαφορετικός στον ελληνικό ήλιο από ό,τι στη βιτρίνα ενός καταστήματος στη Γερμανία. Εκεί ξαφνικά δεν δείχνει τόσο κίτρινος! Ηθελα να πάω κόντρα στο αποστειρωμένο περιβάλλον που ένιωσα ξαφνικά να κυριαρχεί με τα έντονα λευκά και τα wenge. Ελειπε κάτι έντονο και το τόλμησα. Αυτό το ένστικτο με κάνει και επιλέγω χρώματα, όχι οι ερμηνείες που τους δίνονται. Το κίτρινο, λέει, συμβολίζει το μίσος. Ναι, αλλά ποιο κίτρινο; Υπάρχουν τόσες αποχρώσεις του. Γενικά, θεωρώ ότι καλό είναι το χρώμα να είναι σε λεπτομέρειες, αλλιώς δημιουργείται μια υπερβολή που με τη σειρά της δημιουργεί πανικό, μια υπερπληροφόρηση που εμποδίζει το μυαλό να ηρεμήσει. Και όταν λέω λεπτομέρειες εννοώ ακόμη και τον μπουφέ – μέσα σε ένα ήπιο περιβάλλον ένα έγχρωμο επιβλητικό κομμάτι παίζει τον ρόλο της λεπτομέρειας. Από την άλλη, δεν σημαίνει ότι η γαλήνη προκύπτει μόνο μέσα από το λευκό, γιατί το ίδιο χρώμα μπορεί να διαμορφώσει μια ατμόσφαιρα ψυχιατρείου. Το φως και οι σκιές παίζουν σημαντικό ρόλο, επηρεάζουν το αποτέλεσμα. Επίσης, οι κοινωνικές δομές καθορίζουν σημαντικά τις επιλογές μας. Οι Βραζιλιάνοι, για παράδειγμα, ζουν μέσα στο χρώμα για να εξισορροπήσουν τη “μουντάδα” της ζωής. Κάθε εποχή είχε τις δικές της τάσεις που προέκυπταν από την ολική αντίληψη κάθε περιόδου. Τα χρώματα πηγάζουν από τις ανάγκες μας και στην εποχή μας αναζητούμε τη χρυσή τομή. Αναζητούμε πώς θα καταφέρουμε να συνταιριάξουμε τη δυναμική των 70s με την ουδετερότητα των αρχών του 21ου αιώνα…».

Γρηγόρης Τσακνάκης, graphic designer
«Υπάρχει έντονος υποκειμενισμός γύρω από το χρώμα»

«Στο packaging design υπάρχει ευθεία αναφορά του χρώματος της συσκευασίας στη γεύση κάθε προϊόντος, η χρήση του είναι σχεδόν δεσμευτική. Δεν έχει π.χ. θέση το μοβ σε κάτι με γεύση πορτοκαλιού. Οπου υπάρχει ελευθερία, το χρώμα διεισδύει με όρους αισθητικής. Στο γραφείο μας (mousegraphics) χρησιμοποιούμε τα χρώματα με φειδώ και χωρίς να λαμβάνουμε υπ’ όψιν τη θεωρία για την ψυχολογία γύρω από αυτά. Προτιμάμε τις μονοσήμαντες δηλώσεις στη συσκευασία, με το χρώμα να λειτουργεί ως μια οριοθετημένη περιοχή αναφοράς και ταυτότητας. Πλέον και ο καταναλωτής προσανατολίζεται σε πιο καθαρές φόρμες. Εχει κορεστεί από τον χρωματικό πληθωρισμό στα ράφια. Η εμπειρία μου σε αυτή τη δουλειά, εδώ και 30 χρόνια, μου έχει δείξει ότι υπάρχει έντονος υποκειμενισμός γύρω από το χρώμα, με συμφιλιωμένους και εχθρικούς προς αυτό ανθρώπους. Δεν ξέρω να το εξηγήσω, αλλά στατιστικά μιλώντας ορισμένοι “αντιστέκονται” σε συγκεκριμένες αποχρώσεις. Η αλήθεια είναι ότι το ασπρόμαυρο διευκολύνει τα πράγματα, ενώ τα χρώματα απαιτούν μεγαλύτερη προσοχή στη σύνθεση και στις ισορροπίες. Τα πάντα όμως μπορούν να μετατραπούν σε κιτς και αιτία δεν είναι από μόνες τους οι χρωματικές επιλογές, αλλά η έλλειψη μιας βαθύτερης συλλογιστικής που είναι τελικά και ο ορισμός του ντιζάιν. Μιλώντας ως γραφίστας πεδίου, κάτι κρίνεται εκ του αποτελέσματος. Υπάρχει ένας αυτοματισμός που μας οδηγεί στο να απορρίψουμε κάτι. Μια λειτουργία υποκειμενική και μη περιγράψιμη. Είναι ενστικτώδης, εσωτερική, δεν μπορεί να ερμηνευθεί. Σημασία για εμάς έχει η ιδέα, το concept, παρά η διακόσμηση και η αισθητική της. Είναι σχεδόν προφανές πότε χρησιμοποιούμε το χρώμα – κυρίως για να σηματοδοτήσουμε στα προϊόντα το είδος και τη γεύση. Προσωπικά, προτιμώ τα συμπληρωματικά χρώματα: πορτοκαλί, λαχανί, μοβ. Συνδιαλέγονται καλά μεταξύ τους και δίνουν ένα αισθητικά ευρύτερα αποδεκτό αποτέλεσμα».

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 11 Οκτωβρίου 2015