Α. Κ. Γκρέιλινγκ: «O αθεϊσμός δεν είναι επιθετικός»

Αν χρειαζόταν να χαρακτηρίσει ο ίδιος τον εαυτό του, θα τον ταξινομούσε στην κατηγορία του «naturalist», του ανθρώπου που αγαπά να παρατηρεί και να μελετά τη φύση. Αναπόφευκτα, όμως, όπως του αρέσει να ευφυολογεί, θα βρισκόταν μόλις μία συλλαβή μακριά από τον «naturist», δηλαδή από αυτόν που η αγγλική γλώσσα χαρακτηρίζει… γυμνιστή. Από τη στιγμή που ο Α. Κ. Γκρέιλινγκ θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς φιλοσόφους σήμερα και τα περισσότερα από 20 βιβλία του χαίρουν ιδιαίτερης εκτίμησης στο αγγλόφωνο κοινό, είναι πιο ασφαλές να έχει κατά νου την εύστοχη ρήση του Μαρκ Τουέιν: «Τα ρούχα κάνουν τον άνθρωπο. Οι γυμνοί άνθρωποι έχουν μικρή ή μηδαμινή επιρροή στην κοινωνία».

Κάπως έτσι ο 64χρονος συγγραφέας, καθηγητής Φιλοσοφίας, συνεργάτης του St Anne’s College στην Οξφόρδη, ιδρυτής και επικεφαλής του New College of the Humanities στο Λονδίνο, βρέθηκε να στριμώχνεται κάτω από την ταμπέλα «νέος αθεϊστής» (new atheist) μαζί με διάσημους συμπατριώτες του, τον εξελικτικό βιολόγο Ρίτσαρντ Ντόκινς και τον συγγραφέα και αρθρογράφο Κρίστοφερ Χίτσενς. Ακόμη και πριν από τον θάνατο του Χίτσενς, υπήρχε χώρος και για τους τρεις τους στη Βρετανία. Για τον «καλό» Γκρέιλινγκ, τον «κακό» Χίτσενς και τον «ψυχρό» Ντόκινς, χαρακτηρισμοί που έχουν προκύψει ολίγον τι καταχρηστικά, βάσει του δημόσιου προφίλ τους. Κοινό τους στοιχείο: να αντιτίθενται μέσα από τα γραπτά τους στον παραλογισμό της θρησκευτικής πίστης, όποια μορφή και αν έχει αυτή. Οι τίτλοι βιβλίων τους μιλούν από μόνοι τους και μάλλον δεν χρειάζονται περαιτέρω επεξήγηση: «Against Αll Gods» για τον Γκρέιλινγκ, «Ο Θεός δεν είναι μεγάλος» του Χίτσενς, «Η περί Θεού αυταπάτη» του Ντόκινς.

Αθεϊστές, λοιπόν, έστω ελλείψει πιο εύστοχου χαρακτηρισμού που να μπορεί να συνοψίσει τις αιρετικές απόψεις τους, οι οποίες, σταθερά πλέον, χαρακτηρίζονται «επιθετικές» από το αντίπαλο στρατόπεδο των θρησκευόμενων. «Οι «αθεϊστές» έχουν σθεναρά και οξυδερκή επιχειρήματα και επειδή η θρησκεία είναι ένα μείγμα δεισιδαιμονίας και παράδοσης δεν μπορεί να τα αντιμετωπίσει, γι’ αυτό και επιλέγει να αποδίδει χαρακτηρισμούς όπως αυτός που χρησιμοποιείτε και εσείς: «αθεϊστές»…», διευκρινίζει ο πάντα προσηνής Γκρέιλινγκ. «Oπως και να ‘χει, ο αθεϊσμός δεν είναι επιθετικός», συνεχίζει. «Οι αθεϊστές δεν είναι σε καμία περίπτωση πιο επιθετικοί από τους θρησκευόμενους, οι οποίοι έκαιγαν τους άθεους στην πυρά! Η σχέση του αθεϊσμού με τον θεϊσμό μπορεί να συγκριθεί με τη σχέση που μπορεί να υπάρχει ανάμεσα σε κάποιον που δεν συλλέγει γραμματόσημα και κάποιον που τα συλλέγει: δεν μπορείς να «μη συλλέγεις γραμματόσημα» επιθετικά! Αν θέλετε να μιλήσουμε για επιθετικότητα, τότε θα έπρεπε να αναφερθούμε στην ανεξιθρησκία, από την άποψη ότι οι τριγμοί που προκαλεί στην επιρροή την οποία ασκούν οι θρησκείες στη ζωή των ανθρώπων είναι πολύ έντονη και οξεία».

Σύμφωνα με τον Γκρέιλινγκ, «η θρησκεία πεθαίνει». Σπεύδει, βέβαια, να διευκρινίσει ότι «πρόκειται για έναν αργό θάνατο. Απλώς, όπως καθετί που πεθαίνει ενάντια στη βούλησή του, αφήνει έναν δυνατό επιθανάτιο ρόγχο. Δεν πρέπει να πέσει κανείς στην παγίδα και να πιστέψει ότι αυτός ο θόρυβος είναι μια ανάνηψη, μια αναζωπύρωση. Η ένταση του ήχου που παράγει ακούγεται δυνατά εξαιτίας του φόβου και της αγωνίας».

Ο 64χρονος Γκρέιλινγκ μοιράζεται, με τον Ντόκινς συγκεκριμένα, άλλο ένα κοινό πέραν της άρνησής τους να πιστέψουν στη μεταφυσική. Αμφότεροι προσφέρουν σε ένα ευρύ κοινό μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του γνωστικού αντικειμένου τους: φιλοσοφία και επιστήμη αντιστοίχως, με απώτερο στόχο να βρει ανταπόκριση, να εφαρμοστεί πρακτικά και να βοηθήσει ανθρώπους να βελτιώσουν τη ζωή τους στο εδώ και στο τώρα, με τις δικές τους δυνάμεις. Ο Γκρέιλινγκ επιθυμεί «να συμμετέχει και να συμβάλει θετικά στον δημόσιο διάλογο της ανθρωπότητας» και τελικά καταπιάνεται με κάθε πτυχή που μπορεί να προκύψει σε αυτόν. Από την τέχνη του σοκ και τα πορτρέτα της Αναγέννησης μέχρι τα ρομπότ, την κουλτούρα των σελέμπριτι, το σεξ, τη φιλία και τον έρωτα. Oπως περίπου ο Αλέν ντε Μποτόν δηλαδή, ο πανταχού παρών ευπώλητος φιλόσοφος; Μην το υπαινιχθείτε πουθενά, τουλάχιστον όχι στον ίδιο τον Γκρέιλινγκ. «Κοιτάξτε, ο συμβουλευτικός ρόλος της φιλοσοφίας σχετικά με μεγάλα ερωτήματα και προβλήματα που αφορούν τον δημόσιο διάλογο είναι πολύ σημαντικός και είναι καλό να αναγνωρίζεται αυτό. Το πρόβλημα προκύπτει όταν η εν λόγω «φιλοσοφία» είναι ανάλαφρη και ανούσια, πράγμα που συχνά συμβαίνει με αυτούς που απλουστεύουν –αν και, για να λέμε την αλήθεια, στην ουσία δεν πρόκειται για φιλοσόφους…».

Η αλήθεια είναι ότι ο Γκρέιλινγκ διαθέτει άλλο ειδικό βάρος. Το New College of the Humanities (ΝCH) που ίδρυσε το 2011 είναι ένα πραγματικό εκπαιδευτικό ίδρυμα και όχι ένα τύποις πανεπιστήμιο με σεμινάρια αυτοβοήθειας, όπως το University of Life του Ντε Μποτόν. Σε αυτό διδάσκουν ο ιστορικός και ερευνητής Νάιαλ Φέργκιουσον, καθώς επίσης και ο Ρίτσαρντ Ντόκινς. Μέσα από τα μαθήματα που διδάσκονται (Φιλοσοφία, Οικονομικά, Ιστορία, Νομικά κτλ.), οι φοιτητές μαθαίνουν «να σκέπτονται», όπως εξηγεί ο Γκρέιλινγκ. «Το είδος της σκέψης και της κριτικής ικανότητας που προκύπτει όταν έχεις γενικές γνώσεις και μπορείς να τις εφαρμόσεις σε ό,τι και αν κάνεις».

Ενας άλλος συμπατριώτης τους, ο γνωστός και μη εξαιρετέος κριτικός λογοτεχνίας και πολιτισμού Τέρι Ιγκλετον, είδε με σκεπτικισμό το εγχείρημα (και τις αγαστές προθέσεις) του Γκρέιλινγκ. Ωραία, γιατί τα πνευματικά μπραντεφέρ των διανοουμένων έχουν πάντα ενδιαφέρον: «Για τον Γκρέιλινγκ ελευθερία από την κρατική παρέμβαση σημαίνει ελευθερία να χρεώνεις τους φοιτητές με αστρονομικές τιμές» είπε σχολιάζοντας το γεγονός ότι τα δίδακτρα στο πανεπιστήμιο του Γκρέιλινγκ ανέρχονται στις 18.000 στερλίνες τον χρόνο. Ο Γκρέιλινγκ πέρασε στην αντεπίθεση: «Ο Ιγκλετον πέρασε όλη τη ζωή του μέσα σε δύο διανοητικά κουτιά, αυτά του καθολικισμού και του μαρξισμού. Υπήρξε δριμύτατος εσωτερικός κριτής και των δύο, πράγμα που σημαίνει ότι συχνά κλωτσάει και γρατσουνίζει στο εσωτερικό, αλλά δεν βγαίνει ποτέ έξω από αυτό…».

Ο διανοούμενος με την ασημένια χαίτη, που μοιάζει να έχει ταξιδέψει με τη χρονομηχανή του από κάποιο λογοτεχνικό σαλόνι της Βρετανίας του 18ου αιώνα στο Λονδίνο του 21ου, γεννήθηκε στη Ζάμπια της Νότιας Αφρικής, την πρώην βρετανική αποικία που ήταν γνωστή ως Βόρεια Ροδεσία μέχρι το 1964. Η σύλληψή του ήταν το «λάθος» του τραπεζίτη πατέρα και της στρυφνής, όπως τη χαρακτηρίζει ο ίδιος, μητέρας του. Μεγάλωσε με τους υπηρέτες του πλούσιου σπιτιού του και επειδή, όπως του αρέσει να λέει, ήταν πολύ μικρός για να «διαπράττει μοιχεία ή να παίζει γκολφ», σπορ στα οποία επιδίδονταν οι ενήλικοι βρετανοί άποικοι, περνούσε τις ώρες του στην τοπική βιβλιοθήκη.

Ηταν μόλις 12 χρόνων όταν ανακάλυψε τους «Διαλόγους» του Πλάτωνα και ανάμεσά τους τον αγαπημένο του, όπως θα αποδεικνυόταν, «Χαρμίδη». «Πέρασα όλη την παιδική και τη νεανική μου ζωή στην Αρχαία Ελλάδα, με τους φιλοσόφους της, τους ιστορικούς και τους ποιητές της», διηγείται. «Προ διετίας κάθησα ώρες πολλές στην Αρχαία Αγορά και αναπολούσα την τεράστια συνεισφορά της Ελλάδας στον παγκόσμιο πολιτισμό. Το παρελθόν είναι πολύ σημαντικό, γιατί μας μαθαίνει πράγματα και μας σταθεροποιεί. Ταυτόχρονα, όμως, πρέπει διαρκώς να χτίζουμε το μέλλον. Ο σεβασμός για το παρελθόν μπορεί να συνυπάρχει με τη φιλοδοξία για το μέλλον, τουλάχιστον όσο ο δρόμος της ανάπτυξης δεν εμποδίζεται από απολιθωμένα είδη λατρείας και παραδόσεων…».

Πέρα από όσα ανακάλυψε στα βιβλία, υπάρχουν και αυτά που του δίδαξε η ζωή. Oπως, για παράδειγμα, πώς να διαχειρίζεται τον πόνο που προκαλεί ο χαμός ενός αγαπημένου προσώπου, ιδίως όταν αυτός επέρχεται με άδικο και βίαιο τρόπο. Oταν ήταν 19 ετών, η αδελφή του δολοφονήθηκε. Συγκεκριμένα, μαχαιρώθηκε μέχρι θανάτου στο Γιοχάνεσμπουργκ και η σορός της βρέθηκε να επιπλέει σε ένα ποτάμι. Ο ένοχος δεν βρέθηκε ποτέ. Η τραγωδία συμπληρώθηκε με τον θάνατο της μητέρας τους, η οποία πέθανε από καρδιακό επεισόδιο όταν κλήθηκε να αναγνωρίσει το πτώμα της κόρης της. Συντετριμμένος ο Γκρέιλινγκ στράφηκε στη δουλειά για να αντιμετωπίσει την οδύνη. «Workaholic» και με τη βούλα, μόνο που στην περίπτωσή του η δουλειά αφορούσε φιλοσοφικούς στοχασμούς και αναζητήσεις οι οποίες τον βοήθησαν να απαλύνει τον αφόρητο πόνο. Επομένως, μιλάει εκ βαθέων και με έντονα στωικές αποχρώσεις όταν λέει ότι «ο πόνος και η αγωνία είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής, μέρος του ιστού της. Η συνειδητοποίηση αυτής της οικουμενικής αλήθειας είναι μια παρηγοριά. Πρέπει να μάθουμε να αντιμετωπίζουμε τις απώλειες και να προχωρούμε μπροστά με ελπίδα και δημιουργικότητα».

Για τον Γκρέιλινγκ η παρηγοριά που θα μπορούσε ενδεχομένως να προσφέρει η θρησκεία είναι μια φενάκη. «Ποτέ μου δεν μπόρεσα να κατανοήσω πώς μπορεί κάποιος να παίρνει τοις μετρητοίς παραμύθια, θρύλους, μύθους και ιστορίες με φαντάσματα». Μα τελικά, από πού μπορούμε να πιαστούμε στη ζωή για να αντέξουμε το βάρος της; Ο Γκρέιλινγκ είναι απόλυτος: «Αυτά που χρειαζόμαστε στη ζωή μας είναι αγάπη, φιλία, οικογένεια, κοινωνικοποίηση, ποίηση, μουσική, τέχνη, επαφή με τη φύση, τη μελέτη των κλασικών και της Ιστορίας, παιχνιδιάρικη διάθεση και χιούμορ, έναν ήλιο που λάμπει, καλό κρασί, καλοσύνη, φιλοδοξία και λουλούδια –γιατί οι άνθρωποι είναι σε θέση να διαθέτουν μια συναισθηματικά πλούσια ζωή. Και η ευτυχισμένη ζωή, αυτή που πραγματώνεται στην ολότητά της, είναι εκείνη που είναι γεμάτη ερωτήματα και έρευνα, μοίρασμα μεταξύ των ανθρώπων και ευχαρίστηση. Ζούμε περίπου 1.000 μήνες και περνάμε σχεδόν το 1/3 της ζωής μας στο ντους και στο σουπερμάρκετ. Μάλλον πρέπει να κάνουμε ό,τι καλύτερο μπορούμε με τον υπόλοιπο χρόνο που μας απομένει…».

*Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 26 Ιανουαρίου 2014