Oμολογώ ότι σοκαρίστηκα όταν σε ένα από αυτά τα ψυχομετρικής τεχνοτροπίας τεστ «Ποιος χαρακτήρας της Τζέιν Όστεν είστε;» βγήκα «λαίδη Κάθριν ντε Μπουργκ» από το «Yπερηφάνεια και προκατάληψη». Με κατέλαβε φρίκη. Η λαίδη είναι ένα από τα πιο αποτρόπαια σνομπ θήλεα στο μικροσύμπαν της κορυφαίας Βρετανίδας συγγραφέως του 19ου αιώνα, από εκείνα που όταν επισκέπτονται το σπίτι της οικογένειας Μπένετ ξεστομίζουν ατάκες του τύπου: «Αυτό πρέπει να είναι ένα εξαιρετικά άβολο σαλόνι για τα καλοκαιρινά βράδια. Τα παράθυρα είναι όλα δυτικά». Ευτυχώς σε κάποιο άλλο βγήκα «Ελίζαμπεθ Μπένετ», η απόλυτη Τζέιν Όστεν ηρωίδα, από το ίδιο μυθιστόρημα. Το δυσθεώρητο κύμα αδικίας μέσα μου σαν να καταλάγιασε ελαφρώς.
Διακόσια σαράντα χρόνια από τη γέννησή της η Τζέιν Όστεν παραμένει από τους σημαντικότερους μυθιστοριογράφους της αγγλικής γλώσσας. Τα έργα της επανεκδίδονται αδιαλείπτως και στην ελληνική (πρόσφατα από τις εκδόσεις Μίνωας). Φέτος το «Έμμα» κλείνει 200 χρόνια ζωής ενώ το 2013, όταν έσβηνε ισάριθμα κεράκια το «Υπερηφάνεια και προκατάληψη», ο βρετανικός Τύπος αφιέρωνε εκτενή άρθρα στην επιδραστικότητά του στην ποπ κουλτούρα –μεταξύ άλλων υπενθύμιζε το «Bride and Prejudice» (2004), μια αδιανόητα κιτς κινηματογραφική διασκευή του Μπόλιγουντ με την Ελίζαμπεθ Μπένετ να είναι μια Ινδή ονόματι Λαλίτα Μπάκσι. Δεν είναι μόνο οι λογοτεχνικές δάφνες της Όστεν (η αριστοτεχνική αφηγηματική τεχνική της κ.ο.κ.) που την έχουν καταστήσει τόσο δημοφιλή. Δεν είναι μόνο ότι ανήγαγε σε υψηλή λογοτεχνία τη ρομαντική ιστορία που τελειώνει αναπόφευκτα σε έναν ευτυχισμένο γάμο. Είναι η χρηστική πλευρά της που την καθιστά τόσο ακατανίκητη. Οι απλές συμβουλές της.
Οι μελετητές της το επιβεβαιώνουν. Τα μυθιστορήματα της Όστεν εξακολουθούν και σήμερα να χρησιμοποιούνται σαν (σοφιστικέ) εγχειρίδια αυτοβοήθειας, σαν διαχρονικοί οδηγοί επιβίωσης σε ό,τι έχει να κάνει με τη φιλία, την αδελφική σχέση και –πάνω απ’ όλα– βέβαια το γάμο. Το ενδιαφέρον είναι ότι και στα έξι πιο σημαντικά μυθιστορήματά της αλλά και στη ζωή της η Βρετανίδα συγγραφέας (θυγατέρα ενός εφημέριου από το χωριουδάκι Στέβεντον του Νιου Χαμσάιρ) εστιάζει πρωτίστως στα περίπλοκα δίκτυα των ανθρωπίνων σχέσεων. Με ιδιαίτερη έμφαση, εννοείται, στα «γυναικεία» δίκτυα. Διόλου τυχαίο ότι οι ψυχίατροι σήμερα επιμένουν ότι τα λεγόμενα «network events» (=«γεγονότα του κοινωνικού δικτύου») εξακολουθούν να έχουν κομβική σημασία στη ζωή των γυναικών (εξ ου και μια γυναίκα επηρεάζεται πολύ περισσότερο από αυτά που συμβαίνουν στις αδελφές, τις φίλες, τις συναδέλφους της κ.ο.κ. απ’ ό,τι ένας άνδρας). Η Όστεν έχει πέσει λοιπόν «διάνα». Όπως εξηγούσε προ καιρού στο βρετανικό «Independent» η Ελίζαμπεθ Κάντορ, συγγραφέας του βιβλίου «The Jane Austen Guide to Happily Ever After» (σε σχετικά ελεύθερη απόδοση «Ο οδηγός της Τζέιν Όστεν για ανθόσπαρτο βίο»), «η Τζέιν Όστεν χτίζει τη ζωή της γύρω από σχέσεις, τα σημαντικά σημεία αναφοράς στη ζωή της είναι οι ανιψιές και οι ανιψιοί της, οι αδελφές της, η κοινότητά της… Τους βοηθούσε με τα μυθιστορήματά της και έδινε συμβουλές για τα ερωτικά τους».
Η μυθοπλασία της Όστεν αποδεικνύει ότι ένα λογοτεχνικό έργο δεν χρειάζεται να είναι ευρύ για να είναι σπουδαίο, ότι η ανατομία της γυναικείας ψυχής δεν χρειάζεται να είναι «μεγαλεπήβολη» για να είναι διεισδυτική και να διαθέτει «την αιχμηρή διορατικότητα φουρκέτας», όπως θα γράψει η Κάρεν Σγουάλοου Πράιορ στο περιοδικό «Τhe Atlantic» (2012).
Αξίζει εδώ να σημειωθεί και η σημερινή πλημμυρίδα fanfic (fan fiction) από φανατικούς οπαδούς της Τζέιν Όστεν στο διαδίκτυο. Που δεν παίρνουν μόνο συμβουλές από την αγαπημένη τους συγγραφέα αλλά επιθυμούν να της τις ανταποδώσουν. Ενδεικτικός ο ιστότοπος The Republic of Pemberley και το παράρτημά του Bits of Ivory όπου οι πλέον ένθερμοι «τζεϊνιστές» –όπως αποκαλούνται– επινοούν τις συνέχειες και των έξι μυθιστορημάτων της.
Όχι ότι οι «τζεϊνιστές» ευδοκιμούν μόνο πάνω από τη Μάγχη. Το «Jane Austen’s greek fan club», τo ελληνικό φαν κλαμπ Τζέιν Όστεν (με ηλικία πάνω από 3 έτη) στο facebook αριθμεί σήμερα περισσότερα από 2.000 μέλη. Στις αναρτήσεις τους βρίσκει κανείς κλασικά «τσιτάτα» της Όστεν (π.χ., «I’m half agony, half hope»), σχέδια για επικείμενες συναντήσεις μιας αυτοσχέδιας λέσχης ανάγνωσης, προβληματισμούς για το «Πώς να πείσεις το αγόρι σου να διαβάσει Τζέιν Όστεν», ιδέες για ρετρό διακόσμηση (πορσελάνινα σερβίτσια τσαγιού που παραπέμπουν στο Ντερμπισάιρ του 19ου αιώνα κ.ο.κ.) αλλά και τη φωτογραφία ενός μωρού με μαύρη κορδέλα που κλαίει γοερά πάνω από τη λεζάντα: «Η στιγμή που συνειδητοποιείς ότι ο κύριος Ντάρσι είναι φανταστικό πρόσωπο».
Οι εχθροί της Τζέιν Όστεν είναι εξίσου πολλοί (η «ανταγωνίστριά» της Σαρλότ Μπροντέ την κατηγορεί ότι «δεν αναστατώνει τον αναγνώστη της με τίποτα σφοδρό»). Είναι πάντως εξαιρετικά αφελές εκείνο που κάνουν σήμερα αρκετοί εξ αυτών, δηλαδή που αντιμετωπίζουν τα μυθιστορήματά της σαν «ηθικοπλαστικά» Άρλεκιν ή σαν «chick lit» του 19ου αιώνα. Όχι, τα μυθιστορήματα της Όστεν δεν είναι απλά ο δρόμος μιας αθώας και άπειρης νεαρής γυναίκας στο βωμό του γάμου. Όπως γράφει στο βιβλίο του «Μικρή ιστορία της λογοτεχνίας» (εκδ. Πατάκη) ο Τζον Σάδερλαντ, ομότιμος καθηγητής της Νεότερης Αγγλικής Λογοτεχνίας στο University College του Λονδίνου, «η απειρία και η αθωότητα –που ενίοτε εντείνονται εξαιτίας της επιπολαιότητας ή του πείσματος– τις οδηγούν (σ.σ. τις ηρωίδες) στις δυσχέρειες και στους κινδύνους της ζωής. Με άλλα λόγια κάνουν λάθη που πληρώνουν. Από το άγχος και την οδύνη που ακολουθούν οι γυναίκες “ενηλικιώνονται”, γίνονται ηθικά ώριμες». Τελικά τα έξι σημαντικά βιβλία που έγραψε η Όστεν στη σύντομη ζωή της («Υπερηφάνεια και προκατάληψη», «Λογική και ευαισθησία», «Έμμα», «Πειθώ», «Μάνσφιλντ παρκ», «Το αβαείο του Νορθάνγκερ») παραμένουν ένας ανεξάντλητος θησαυρός αυτογνωσίας, διότι όπως λέει χαρακτηριστικά ο Σάδερλαντ «… μας λένε πως για να ζήσουμε σωστά θα πρέπει πρώτα να έχουμε ζήσει. Η ζωή μας εκπαιδεύει για τη ζωή».
«Λογική και ευαισθησία», «Υπερηφάνεια και προκατάληψη», «Έμμα». Τρία από τα πιο σημαντικά βιβλία που έγραψε η Όστεν
**10 μαθήματα ζωής. Από την Τζέιν Όστεν
1. Ο αμοιβαίος σεβασμός παραμένει το βασικό συστατικό του γάμου. Το ζεύγος Μπένετ στο «Υπερηφάνεια και προκατάληψη» είναι η ζωντανή απόδειξη για το τι συμβαίνει όταν ο σεβασμός απουσιάζει (αλλά ο σαρκασμός περισσεύει). «Σ’ αρέσει να με εκνευρίζεις. Δεν δείχνεις καθόλου συμπόνια για τα καημένα τα νεύρα μου», λέει η κυρία Μπένετ. «Με παρεξηγείς, αγαπητή μου. Σέβομαι ιδιαίτερα τα νεύρα σου. Είναι παλιοί μου φίλοι. Σε ακούω με σοβαρότητα να αναφέρεσαι σε αυτά τα τελευταία 20 χρόνια τουλάχιστον».
2. Όσον αφορά την επιλογή συντρόφου, καλό είναι να έχεις πολλές εναλλακτικές. Όλες οι ηρωίδες της Όστεν έχουν στη διάθεσή τους έναν κατάλληλο και έναν παντελώς ακατάλληλο μνηστήρα (π.χ., η Έμα Γουντχάουζ τον Φρανκ Τσόρτσιλ και το γηραιότερο και βαρετό κύριο Νάιτλι).
3. Οι «Πρώτες εντυπώσεις» είναι συχνά απατηλές. Διόλου τυχαία αυτός ήταν ο τίτλος της πρώιμης εκδοχής του «Υπερηφάνεια και προκατάληψη». Ιδού μερικές από τις πρώτες εκτιμήσεις της φαμίλιας Μπένετ για τον εξαιρετικά hot στη συνέχεια (ιδιαίτερα όταν τον υποδύεται ο Κόλιν Φερθ) Φιντζουίλιαμ Ντάρσι: «Ήταν ο πιο υπερήφανος, ο πιο αντιπαθητικός άνθρωπος στον κόσμο και όλοι ευχήθηκαν να μην ξαναρχόταν ποτέ».
4. «Όχι, δεν συμμερίζονται όλοι τα αισθήματά μου, δεν τα κατανοούν. Αλλά υπάρχουν κάποιοι που τα καταλαβαίνουν». Τάδε έφη η παρορμητική Μαριάν Ντάσγουντ στο «Λογική και ευαισθησία».
5. Δεν παντρεύεσαι μόνο έναν άνθρωπο, παντρεύεσαι και την οικογένειά του. Εξαιρετικό μάθημα ζωής στο οποίο αναφέρεται εκτενώς το άρθρο «Όλα όσα ήθελα να μάθω για το γάμο από το “Υπερηφάνεια και προκατάληψη”» του περιοδικού «Atlantic» (2012).
6. Ο εγωισμός είναι καταστροφικός στις απαρχές του έρωτα. «Θα μπορούσα εύκολα να συγχωρήσω την περηφάνια του αν δεν είχε συντρίψει τη δική μου» («Υπερηφάνεια και προκατάληψη»).
7. Στον έρωτα δεν υπάρχει το one size fits all. «Υπάρχουν τόσες μορφές έρωτα όσα λεπτά υπάρχουν στο χρόνο» (από την προσωπική αλληλογραφία της Όστεν).
8. Ψυχολόγοι και ψυχίατροι έχουν πολλάκις καταδυθεί στο λογοτεχνικό έργο της Όστεν για να ερμηνεύσουν την ανθρώπινη ψυχή και ψυχοπαθολογία. Ενίοτε και απλά συμπτώματα. Π.χ., ένας Βρετανός νευρολόγος έβαλε στο μικροσκόπιο εννέα ηρωίδες της Όστεν που παραπονιούνται για πονοκέφαλο.
9. Δεν χρειάζεται να είσαι self-help γκουρού από το 19ο αιώνα για να το εκστομίσεις: «Η φαντασία της γυναίκας είναι πολύ γρήγορη. Περνάει αστραπιαία από το θαυμασμό στην αγάπη, από την αγάπη στο γάμο».
10. Ίσως θα πρέπει να είμαστε περισσότερο στωικοί διότι εν τέλει «η ζωή μοιάζει να είναι μια γρήγορη εναλλαγή από πολυάσχολα τίποτα» («Μάνσφιλντ παρκ»).
