Ενα ραντεβού που όλο άλλαζε ημερομηνία και ώρα. Ο χρόνος περιορισμένος. Τελικά τα καταφέραμε. Ένας απογευματινός καφές με την Eλενα Παπαλεξίου (Λέκτορα του Τ.Θ.Σ. του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου) και την Αύρα Ξεπαπαδάκου (Λέκτορα του Πανεπιστημίου Κρήτης) αποδείχθηκε λυτρωτικός μέσα στο άγχος και τη ρουτίνα της ημέρας. Δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς, όταν το θέμα της συζήτησής μας αφορούσε τη δημιουργία αλλά και τη μαγεία που περιβάλλει τη Socìetas Raffaello Sanzio, την ομάδα του Romeo Castellucci, της Claudia Castellucci και της Chiara Guidi.


Η Eλενα Παπαλεξίου στο αρχείο της Socìetas Raffaello Sanzio

Και οι δύο ιδιαίτερα ενθουσιώδεις από το project που έχουν αναλάβει και τρέχουν από το 2012 με τον χρόνο να ενισχύει τον ενθουσιασμό τους και την ενέργειά τους ώστε να εμπλουτιστεί και να ολοκληρωθεί το αρχείο που αφορά στη δράση της Raffaello Sanzio. Η Eλενα Παπαλεξίου πρωτοήρθε σε επαφή με τις δημιουργίες του Ρομέο Καστελούτσι ούσα φοιτήτρια θεατρολογίας στο Παρίσι. «Ήδη από τα τέλη του ’90, η Raffaello Sanzio θεωρείτο μία ομάδα πρωτοποριακή, η οποία για ένα μέρος του κοινού, ως σκηνική γραφή, ήταν ακατανόητη ακόμη και προκλητική. Κάτι εντελώς νέο που μας έφερνε σε αμηχανία. Ημουν συνεπής και τακτική θεατής των παραστάσεων τους», θα σχολιάσει η ίδια η οποία συνέχισε την έρευνα της στην Τσεζένα για να γράψει ένα σχετικό βιβλίο, το 2009, όπου και ήρθε και σε επαφή με το αρχείο. «Τότε μάλιστα ο Καστελούτσι είχε εκφράσει την επιθυμία να έρθει να μιλήσει στους φοιτητές της Θεατρολογίας στο Ναύπλιο, στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου. Ηταν ένα δώρο για τα ελληνικά δεδομένα και για όσους και όσες βρέθηκαν εκεί».

Η Αύρα Ξεπαπαδάκου στο αρχείο της Socìetas Raffaello Sanzio

Το ερευνητικό αυτό έργο ξεκίνησε με πενιχρούς πόρους από τις δύο ερευνήτριες το 2012 στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Λίγο αργότερα το έργο διακρίθηκε σε ευρωπαϊκό επίπεδο και χρηματοδοτήθηκε στο πλαίσιο της ερευνητικής δράσης Αριστεία ΙΙ. Τότε σχηματίστηκε η ομάδα ARCH –με επιστημονική υπεύθυνη την Πρόεδρο του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, Άννα Ταμπάκη –η οποία απαρτίζεται και από άλλους πολύτιμους συνεργάτες-ερευνητές από ακαδημαϊκά ιδρύματα της Ελλάδας και του εξωτερικού. Μία ισχυρή συνεργασία με στόχο τη διάσωση, τεκμηρίωση και τελικά ψηφιοποίηση και ανάδειξη του αρχείου της Raffaello Sanzio. Ένα αρχείο που το Υπουργείο Πολιτισμού της Ιταλίας προσφάτως ανακήρυξε εξαίρετου ιστορικού ενδιαφέροντος και ιδιαίτερης εθνικής σημασίας και το οποίο φυλάσσεται στην ιταλική πόλη Τσεζένα στη σοφίτα του θεάτρου Comandini, όπου βρίσκεται και η έδρα της ομάδας από τη δεκαετία του 1990.


Η πινακίδα έξω από το θέατρο Comandini

Εκείνο το απόγευμα, λοιπόν, σε εκείνον το αγχολυτικό καφέ αποπειραθήκαμε να περιγράψουμε με λέξεις την ξεχωριστή αυτή εμπειρία.
*Η χαρά της αναζήτησης

«Όσα ανακαλύπτουμε ενέχουν σε μεγάλο βαθμό την αίσθηση του χειροποίητου, μαρτυρούν τα τότε πενιχρά μέσα αλλά και τη δημιουργική δύναμη της ομάδας. Βρίσκουμε για παράδειγμα σχέδια σε χαρτοπετσέτες, πρώτες σκέψεις και λέξεις, φωτογραφίες που αποτελούν υλικό έμπνευσης, αποκόμματα από περιοδικά ακόμη και εξαιρετικά σημαντικά τεκμήρια μουτζουρωμένα με παιδικές ζωγραφιές. Ανεπιτήδευτη, πηγαία δημιουργία. Παράλληλα, υπάρχει και μία πλευρά πιο εξελιγμένη, καθώς ο θίασος δούλευε με πολύ υψηλά τεχνολογικά στάνταρτς. Ένα χειροποίητο θέατρο παράλληλα με απαιτητικότατες τεχνολογικές προδιαγραφές. Εντυπωσιαζόμαστε κάθε φορά με τα τεχνικά δελτία που ανακαλύπτουμε και τις ιδιαίτερες απαιτήσεις της κάθε παραγωγής». Α.Ξ
«Το αρχείο καμιά φορά ταυτίζεται με τον θάνατο ενός καλλιτέχνη. Εμείς προνοήσαμε να επεξεργαστούμε όλο αυτό το υλικό ενόσω τα μέλη της ομάδας είναι ζωντανά και δημιουργικά, να το ανακαλύπτουμε και να το εμπλουτίζουμε παράλληλα με την τρέχουσα δράση της ομάδας. Η Claudia είχε ξεκινήσει εν μέρει να το τακτοποιεί αλλά και εκείνη, όπως και εμείς, μένουμε κατάπληκτες κάθε φορά με τον όγκο των στοιχείων – φωτογραφικό υλικό, χειρόγραφα, σχέδια, σημειώσεις, τετράδια, εκδόσεις, αφίσες, μανιφέστα». Ε.Π
«Το υλικό είναι υπέρογκο και εξαιρετικά ετερόκλιτο. Σκεφτείτε ότι πρόκειται για μία ομάδα με 3 υπερπαραγωγικούς καλλιτέχνες που λειτουργούσαν και ανεξάρτητα. Υπήρξαν χρονιές κατά τις οποίες έχουμε καταγράψει έως και 8 πρεμιέρες διαφορετικών γεγονότων. Οι δημιουργίες τους παρουσιάστηκαν σε πάνω από 55 χώρες με πολυάριθμες, εκτεταμένες περιοδείες –αυτό σημαίνει ότι μπορεί να έχουμε να επεξεργαστούμε κείμενο ακόμη και στα ιαπωνικά». Α.Ξ
(φωτ.:Ο Raffaello Sanzio, σχεδιασμένος από τον Romeo Castellucci για την έκθεση «Στην Καρχηδόνα τότες ήρθα», 2002)

«Οι δημιουργίες της Raffaello Sanzio δρουν υποδόρια. Σαν δηλητήριο που σιγά σιγά διαχέεται σε όλον τον οργανισμό» Ε.Π


*Οι αντιδράσεις της ομάδας

«Το χάρηκαν και το ήθελαν πολύ, αν και ήταν δύσκολο αρχικά να κερδίσουμε την εμπιστοσύνη τους. Η Claudia (φωτό. αριστερά) ήταν θετική από την αρχή, αν και με εγκράτεια. Ο Romeo, μάλιστα –με τον οποίο είχαμε ήδη μια επαφή –είχε ιδιαίτερη αγωνία για το πώς θα μας αντιμετώπιζε η Claudia, ως η πιο αυστηρή της ομάδας. Αλλά είναι και εξαιρετικά γενναιόδωρη». Ε.Π
«Το ακόμη πιο γοητευτικό είναι ότι, παρά το γεγονός ότι στην αρχή η κατάσταση ήταν οξυμένη ανάμεσα στα 3 μέλη, τελικά καταφέραμε μέσα από αυτήν τη διαδικασία της έρευνας να φέρουμε την ισορροπία, να ξαναθυμηθούν όλα όσα τους ένωναν και να επανανακαλύψουν τη σχέση και τις αλήθειες τους. Ακόμη και να ξανασυνεργαστούν η Claudia με τον Romeo». Α.Ξ
«Η Claudia αντιλαμβάνεται το έργο της ως κληρονομιά. Είναι σεμνή και γι’ αυτό καμιά φορά επικριτική απέναντι στην εξωστρέφεια του αδελφού της. Η Chiara ως πιο συναισθηματική και περισσότερο συνεσταλμένη ήταν στην αρχή αρκετά καχύποπτη – σχεδόν δεν ήθελε να συνεισφέρει, καθώς οι μεταξύ τους σχέσεις ήταν τεταμένες. Στην πορεία άλλαξε και εκείνη και αντιλήφθηκε ότι το έργο μας συμβάλλει στην ανάδειξη και του δικού της έργου, τα ευρήματα μας δικαιώνουν και εκείνη, καταγράφουν και τη δική της εξέχουσα συνεισφορά». Ε.Π

«Είναι εξαιρετικό προνόμιο να επιβεβαιώνεις τα στοιχεία που ανακαλύπτεις με τον ίδιο τον καλλιτέχνη, να συζητάς μαζί του ακόμη και να προτείνεις μία προσέγγιση που ίσως δεν είχε σκεφτεί» Α.Ξ

*Το παρασκήνιο
«Η αλήθεια είναι ότι είχαμε την καλύτερη αντιμετώπιση από τα ιδρυτικά μέλη της Raffaello Sanzio, αλλά και έναν κρυφό ανταγωνισμό από άλλους πολιτιστικούς φορείς και πανεπιστημιακές ομάδες. Μόλις αναλάβαμε την επεξεργασία του αρχείου, ξύπνησε ξαφνικά η διεθνής η πανεπιστημιακή κοινότητα! Όταν συνειδητοποίησαν ότι το εγχείρημα μας αποκάλυπτε σταδιακά έναν θησαυρό άρχισαν να εκδηλώνουν ενδιαφέρον και να επιθυμούν να εισβάλουν στο περιβάλλον και το έργο μας. Ακόμη και η Εφορία Πολιτιστικής Κληρονομιάς και Αρχείων της Μπολόνιας ενδιαφέρθηκε για την εργασία μας και αποφάσισε εν τέλει να την αναδείξει. Το θετικό στην περίπτωση μας ήταν η προσωπική επαφή με τους καλλιτέχνες που μας εκτιμούσαν και λειτουργούσαν ως ασπίδα προστασίας. Ειδικά η Claudia αισθάνεται πάρα πολύ υπερήφανη που το αρχείο βρίσκεται στα χέρια ελληνικής ομάδας. Αισθάνεται ότι είναι κάτι σαν ένα αντιδάνειο, σαν ένας εναγκαλισμός του ελληνικού με τον ιταλικό πολιτισμό. Η Raffaello Sanzio άλλωστε έχει επηρεαστεί βαθύτατα από την ελληνική σκέψη. Η Claudia χαρακτηρίζει αυτήν την συνεργασία ως «καρμική σχέση»». Α.Ξ

«Neither» σε σκηνοθεσία Romeo Castellucci, 2014 / «Η δοκιμή ενός άλλου κόσμου», θέατρο για παιδιά της Chiara Guidi, 1998


«Το μαύρο βέλο του εφημέριου», Romeo Castellucci, 2011 / Ο Enzo Lazzarini ως Απόλλων χωρίς άκρα και οι Ερινύες, Ορέστεια, 1995

*Σημαντικές στιγμές

«Υπάρχει ένα περιστατικό που αποδεικνύει τη σπουδαιότητα και την ομορφιά του ζωντανού αρχείου –παρά τις όποιες δυσκολίες. Το περασμένο καλοκαίρι ο Romeo είχε πρόβες για την Ορέστεια στην Τσεζένα. Η παράσταση θα έκανε πρεμιέρα τον Δεκέμβριο του 2015 στο Παρίσι. Εκείνες τις ημέρες ανακάλυψα ένα φιλμ με φωτογραφίες που είχε τραβήξει η ίδια η Claudia από την πρώτη φορά που είχε ανέβει η παράσταση, το 1995. Το είχε ξεχάσει ακόμη και εκείνη αυτό το φιλμ, ήταν η πρώτη φορά που έβλεπε το φως. Πέρασα μερόνυχτα άγρυπνη για να προλάβω να εμφανίσω τις φωτογραφίες, ώστε ο Romeo να δείξει αυτό το υλικό στους συνεργάτες του για να τους βοηθήσει να σχημάτισουν λεπτομερή εικόνα για την παράσταση. Ακόμη και για τις αμπιγιέζ ήταν καθοριστικά εκείνα τα καρέ. Η ομάδα μας αποτέλεσε ζωντανό στοιχείο εκείνης της παράστασης». Ε.Π

«Ο Romeo δεν παύει ποτέ να δημιουργεί. Είναι σαν να βρίσκεται σε μόνιμη κατάσταση τοκετού. Η Claudia εξηγεί ότι ο αδελφός της γεννά αδιάκοπα εικόνες. Τού συμβαίνει ακουσίως και δεν μπορεί να το σταματήσει»

«Γιατί δεν ρωτάτε και τον ίδιο τον Καστελούτσι για το αρχείο;» πρότειναν οι συνομιλήτριες μου. Οπερ και εγένετο και όπως φάνηκε, είχε ιδιαίτερη χαρά και εκείνος να μιλήσει για αυτό.
*Έμπνευση και ανασκόπηση

«Το Ερευνητικό Πρόγραμμα ARCH προσφέρει μία μοναδική δυνατότητα επαναξιολόγησης των γεγονότων του παρελθόντος και παράλληλα αποσκοπεί στην ανάσυρση στοιχείων της δημιουργικής διαδικασίας που ποτέ δεν έχουν δει το φως. Ξεχωρίζω ανάμεσά τους σημειώσεις έργων που ποτέ δεν πραγματοποιήθηκαν, οι οποίες μάλιστα αποτελούν το 70-75% του αρχειακού υλικού. Υπό την έννοια αυτή, μπορούμε να παρομοιάσουμε την αρχειακή επεξεργασία των τεκμηρίων με ένα οικοδόμημα του οποίου η κατασκευή συνεχίζεται με ζωντανά και ακατέργαστα ακόμη υλικά. Αισθάνομαι υπερήφανος που το αρχείο δύναται να αποτελέσει μία βάση δεδομένων στην οποία περιέχονται ιδέες ακόμη αδιαμόρφωτες: σώματα, κινήσεις και πράγματα που δεν έχουν ακόμη υπάρξει. Το αρχείο είναι, υπό την οπτική αυτή, ένα τεράστιο εργαστήριο ιδεών».
(πορτρέτο Romeo Castellucci από τον Υοu Wei Chen)


*Ανταλλαγή ιδεών

«Προσωπικά δεν πιστεύω ότι υπάρχει μία μυστική σφαίρα στην καλλιτεχνική συνείδηση. Φρονώ, απεναντίας, ότι η δημοσίευση των σημειώσεων ενός καλλιτέχνη δύναται να συνεισφέρει στην ανασύνθεση της μεθοδολογίας με τηνοποία δημιουργεί και της φιλοσοφίας με την οποία συνθέτει. Μπορεί ακόμη να αποτελέσει, για εκείνους που θα το επιθυμούσαν, ένα εργαλείο ανάγνωσης και κριτικής ερμηνείας ενός σημαίνοντος χρονικού διαστήματος. Όχι, η ύπαρξη μιας ιδιωτικής μορφής τέχνης δεν είναι δυνατή και το αρχείο αυτό αποτελεί απόδειξη ότι ακόμη και ό,τι απομένει μετά το πέρας της εμπειρίας της σκηνής αξίζει να διατηρηθεί και να γίνει γνωστό. Αλλωστε, η μελέτη του ARCH που καλύπτει τριάντα πέντε και πλέον χρόνια θεατρικής ιστορίας, δεν αφορά μόνο στην Socìetas Raffaello Sanzio. Είναι μία εγκάρσια τομή που διατρέχει μία ολόκληρη εποχή της ευρωπαϊκής θεατρικής δημιουργίας, αποκαλύπτοντας όσα σηματοδοτούν την καλλιτεχνική εργασία μιας ολόκληρης γενεάς».

«Το αρχείο καταδεικνύει, εν τέλει, ότι τα πράγματα επιστρέφουν, οι μορφές επανεμφανίζονται αφού έχουν πραγματοποιήσει μακρά ταξίδια, συχνά εν αγνοία και παρά τη θέληση του καλλιτέχνη»

*Αναθεωρήσεις
«Το συναρπαστικότερο στοιχείο αυτού του εγχειρήματος είναι το πώς αυτή η συλλογή υλικών αντικατοπτρίζει την πολυπλοκότητα που εμφωλεύει σε μία και μόνο προσωπικότητα. Μένω κατάπληκτος όταν συνειδητοποιώ πόσο διαφορετικός άνθρωπος ήμουν στα πρώτα χρόνια της εργασίας μου και πόσο οι άλλοι μπορούν να δουν ευκρινώς αυτό που εγώ δεν βλέπω, δηλαδή ότι πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, εκείνο που κρατούσε αδρές σημειώσεις το 1980 και που συνεχίζει να τις κρατά, χρησιμοποιώντας κώδικες που πράγματι προέρχονται από την ίδια μήτρα. Το αρχείο καταδεικνύει, εν τέλει, ότι τα πράγματα επιστρέφουν, οι μορφές επανεμφανίζονται αφού έχουν πραγματοποιήσει μακρά ταξίδια, συχνά εν αγνοία και παρά τη θέληση του καλλιτέχνη. Το ARCH αντιπροσωπεύει για μένα την επίγνωση των πηγών του έργου μου, καθώς ανακαλύπτω, μέσω αυτού, ότι οι πηγές αυτές είναι λίγες και πάντα οι ίδιες: το γεγονός ότι διαθέτουμε ένα σώμα, η τραγωδία, το ζήτημα του βλέμματος, το σώμα-σήμα, το ζώο, η μηχανή, η κατάδυση στον πυρήνα της γλώσσας. Ορίστε, τώρα μπορώ να στραφώ προς τις αμετάβλητες εκείνες πηγές».

«Ιδανικός υπήρξε ο δεσμός μου με την Ελλάδα, ο πολιτισμός της αποτέλεσε για μένα πηγή ανεξάντλητης έμπνευσης. Θα τολμούσα να πω: πιστεύω ότι είμαι Eλληνας»


Ο Romeo Castellucci στον ναό του Ποσειδώνος, Σούνιο


*Σημαντικές στιγμές
«Κατά τις συχνές συζητήσεις μου με την Έλενα και την Αύρα εκτίθεμαι σε μία διαδικασία προσωπικής αναδρομής, ανιχνεύοντας δημιουργικές διεργασίες που συντελέστηκαν πριν από πολλά χρόνια. Δεν είναι πάντα απλό. Είναι σαν να μιλάμε για ένα φάντασμα. Αλλά αυτό που με εκπλήσσει και με συγκινεί περισσότερο είναι όταν συνειδητοποιώ ότι εκείνες γνωρίζουν την ιστορία του έργου μου καλύτερα και από μένα τον ίδιο. Έχουν κατορθώσει να διεισδύσουν στις πιο κρυφές εσοχές της δημιουργικής γραφής, ανατάσσοντας, στην κυριολεξία με λεπτοχειρουργική δεξιοτεχνία, τεμάχια χαρτιού, διάσπαρτες σημειώσεις, φωτογραφίες, σκίτσα και σχέδια.
Κάτι ακόμη θα ήθελα να προσθέσω: είναι για μένα σημαντικό ότι το ARCH είναι ένα ερευνητικό πρόγραμμα που γεννήθηκε στην Ελλάδα. Αποτελεί υπέρτατη τιμή, αν όχι ιδανικό για μένα το να βρίσκομαι υπό την σκέπη της. Αντίστοιχα, ιδανικός υπήρξε ο δεσμός μου με αυτή τη χώρα, της οποίας ο πολιτισμός απετέλεσε για μένα πηγή ανεξάντλητης έμπνευσης. Θα τολμούσα να πω, πως πιστεύω ότι είμαι Έλληνας».
*Η επιτυχία
«Αντιλαμβάνομαι τον κόσμο δια της παράστασης, θα μπορούσα να πω ότι ζω μέσα της. Δεν είμαι βέβαιος ότι πρόκειται για κάτι καλό, είναι όμως γεγονός. Από τη θέση αυτή –μία ασφαλώς μυωπική θέση –δεν διακρίνω τον όρο «επιτυχία», δεν τον λαμβάνω υπ’ όψιν, δεν τον αποζητώ. Ξεκινώ κάθε φορά από την έρημο, από το σημείο μηδέν, από τη σκοτεινή νύχτα, όταν τίποτε ακόμη δεν έχει συντελεστεί. Τίποτε ακόμη δεν έχει γίνει. Εγώ είμαι κανείς όταν αρχίζω να εργάζομαι. Βρίσκομαι εκτός. Από την άλλη πλευρά, διατηρώ μία ελάχιστη εκτίμηση προς το πρόσωπό μου και την τέχνη μου. Θεωρώ τον «βιογραφικό μου εαυτό» ως την πρώτη μορφή καλλιτεχνικής εχθρότητας. Τα πάντα επαναπροσδιορίζονται ξανά και ξανά».