Η εικόνα ήταν μοναδική. Μια οικογένεια ελάφια είχε κατηφορίσει ως την περίφραξη της ελεγχόμενης κυνηγετικής περιοχής του Κόζιακα, μόλις λίγα μέτρα μακριά από τη βεράντα του καινούργιου ξενώνα της Πύλης. Το ξενοδοχείο αυτό μετατρέπει το χωριό από μια απλή στάση στον δρόμο για την Ελάτη και το Περτούλι σε αφετηρία για την εξερεύνηση και άλλων μυστικών της περιοχής. Κτίστηκε με απόλυτο σεβασμό προς το περιβάλλον, καθώς το Ανώτατο Αρχαιολογικό Συμβούλιο το πέρασε από «ψιλό κόσκινο» επειδή βρίσκεται ανάμεσα σε δύο σπουδαία μνημεία, το γεφύρι και την εκκλησία της Πόρτας – Παναγιάς.
Το μονότοξο γεφύρι της Πόρτας βρίσκεται λίγο μετά το χωριό, στα δεξιά του δρόμου προς Ελάτη. Το έκτισε το 1514 ο Αγιος Βησσαρίων, ο οποίος καταγόταν από εδώ, έγινε μητροπολίτης Λαρίσης και ανακηρύχθηκε άγιος, πολιούχος των Τρικάλων, της Καλαμπάκας και της Πύλης. Αυτό το γεφύρι ήταν ως το 1936 το μοναδικό το οποίο συνέδεε τον κάμπο με τα χωριά του Ασπροπόταμου. Αυτή είναι μόνο η αρχή της ιστορίας των γεφυρών, η οποία παρουσιάζεται ανάγλυφα εδώ στην Πύλη. Αλλες τρεις γέφυρες διαφορετικών εποχών, η μια κοντά στην άλλη, περνούν πάνω από τον Πορταϊκό. Η γέφυρα Κονδύλη άρχισε να κτίζεται το 1934 για να εξυπηρετήσει την αμαξιτή σύνδεση των Τρικάλων με τα ορεινά χωριά. Κατασκευάστηκε από μπετόν και για την εποχή της ήταν ό,τι πιο σύγχρονο. Η γέφυρα Γκίκα αποπερατώθηκε το 1961. Εγινε από οπλισμένο σκυρόδεμα για να συνδέσει τα χωριά στα ριζά του Κόζιακα. Η κρεμαστή πεζογέφυρα κατασκευάστηκε το 1981 και η ανάρτηση του καταστρώματος έγινε με ευθύγραμμα προτεταμένα καλώδια. Είναι η πρώτη που έγινε με αυτή την τεχνική. Εξυπηρετεί τους πεζούς οι οποίοι θέλουν να περάσουν από την Πύλη στη συνοικία της Πόρτας, όπου βρίσκεται ο ξενώνας και η βυζαντινή εκκλησία της Πόρτας – Παναγιάς.
Η Ιερά Μονή Μεγάλων Πυλών, η οποία περιελάμβανε και τον ναό της Παναγιάς, ήταν στη βυζαντινή περίοδο ένα πλούσιο σταυροπηγιακό μοναστήρι που διαλύθηκε όμως στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Διασώθηκε ως τις ημέρες μας μόνον ο ναός της Παναγιάς, ο οποίος κτίστηκε το 1283 από τον σεβαστοκράτορα Ιωάννη Αγγελο Κομνηνό Δούκα, νόθο γιο του δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β’ Δούκα. Την Πόρτα – Παναγιά τη χαρακτηρίζουν οι ειδικοί σταυρεπίστεγη τρίκλιτη βασιλική, η οποία κτίστηκε πάνω σε αρχαίο ναό. Για τον επισκέπτη όμως είναι απλώς μια από τις ατμοσφαιρικότερες αλλά και ιδιότροπες εκκλησίες που έχει δει. Εκτός από την ιδιόρρυθμη αρχιτεκτονική της, την οποία συνθέτουν πλήθος κόγχες, καμπύλες και γραμμές, έχει να επιδείξει πλούσιο γλυπτό, ψηφιδωτό και ζωγραφικό διάκοσμο, δείγματα του οποίου μόνο έχουν διασωθεί από τις καταστροφές, τις πυρκαγιές και τις επιχρίσεις. Ιδιαιτέρως οι δύο ψηφιδωτές εικόνες του Χριστού και της Παναγίας είναι μοναδικές στην Ελλάδα, τόσο για την τεχνοτροπία τους όσο και για την ανάστροφη θέση τους. Εδώ η εικόνα του Χριστού είναι τοποθετημένη αριστερά όπως βλέπουμε την Ωραία Πύλη και της Παναγίας δεξιά. Ο καθηγητής Αναστάσιος Ορλάνδος τοποθέτησε τη δημιουργία τους στα 1285 και τα απέδωσε στον ίδιο τεχνίτη που έφτιαξε τα ψηφιδωτά του τρούλου της Παρηγορίτισσας στην Αρτα. Από το 1843 ο ναός της Πόρτας – Παναγιάς έχει περιέλθει στην κυριότητα της Ιεράς Μονής Δουσίκου.
Ο βατός χωματόδρομος για τη μονή Δουσίκου ανεβαίνει στον Κόζιακα ανάμεσα στις καστανιές, αποκαλύπτοντας πού και πού πανοραμικές εικόνες του κάμπου. Η μονή ακουμπά εδώ ψηλά στις δασωμένες πλαγιές από το 1530. Την ίδρυσε και αυτήν ο Αγιος Βησσαρίωνας και σύμφωνα με τη διαθήκη του, την οποία τηρούν ευλαβικά οι μοναχοί, είναι άβατος για τις γυναίκες. Η πρόσβαση στο φρουριακού χαρακτήρα μοναστήρι γινόταν όπως και στα γειτονικά Μετέωρα με ξύλινη σκάλα ή με «βριζόνι», τα οποία διατηρούνται ως αξιοθέατα. Μπαίνοντας τώρα πια ο επισκέπτης από την πόρτα, συγκεντρώνει την προσοχή του το κρεμασμένο στην είσοδο του καθολικού σήμαντρο. Δεν είναι παρά ένα πλευρό και ένα δόντι προϊστορικού ζώου. Το ωραιότατο καθολικό της μονής το έκτισε ο ανιψιός του Αγίου Βησσαρίωνα, ο Νεόφυτος Λαρίσης, το 1544. Οι αριστοτεχνικές αγιογραφίες έγιναν το 1557 από τον Τζιόρτζη, τον κατ’ εξοχήν μετά τον Θεοφάνη εκπρόσωπο της περίφημης κρητικής σχολής. Το καθολικό αγκαλιάζουν τα κελιά των μοναχών, τα οποία κάποτε ήταν 366. Διατηρούνται ακόμη τα παλιά ξύλινα μπαλκόνια και όπου χρειάστηκε να αντικατασταθούν τα φθαρμένα ξύλα, αυτό έγινε με τρόπο ταιριαστό με το ύφος του μοναστηριού. «Εδώ πάνω λίγοι επισκέπτες ταράζουν την ηρεμία μας» λέει ο αδελφός Βησσαρίων, ένας από τους επτά μορφωμένους μοναχούς που ασκητεύουν εδώ, καθώς προσφέρει μετά την ξενάγηση το παραδοσιακό κέρασμα των μοναστηριών, το λουκούμι. Στον μακραίωνα βίο της η μονή ανέπτυξε πλούσια εθνική, κοινωνική και φιλανθρωπική δράση, και αναδείχθηκε σε σπουδαίο πνευματικό κέντρο με τη βιβλιοθήκη της, τους λόγιους μοναχούς της και την ανάληψη το 1857 της διεύθυνσης της Ελληνικής Σχολής στα Τρίκαλα.
Από τη μονή Δουσίκου διέρχεται το κεντρικό πεζοπορικό μονοπάτι του δικτύου του Κόζιακα το οποίο δημιούργησε το Κέντρο Ανάπτυξης Καλαμπάκας – Πύλης στο πλαίσιο του προγράμματος Leader. Η διαδρομή είναι σηματοδοτημένη και σε πολλά σημεία της έχει δημιουργηθεί η κατάλληλη υποδομή για την εξυπηρέτηση των πεζοπόρων, ακόμη και εκείνων που θέλουν να διανυχτερεύσουν στο βουνό, όπως καταλύματα, κιόσκια, «αλώνια» για φωτιά, βρύσες κ.ά. Εχει κτιστεί επίσης το ορειβατικό καταφύγιο του Κόζιακα, το οποίο μπορεί να φιλοξενήσει 16 πεζοπόρους προσφέροντας όλες τις ανέσεις. Το δίκτυο των μονοπατιών προσφέρει μιαν εκπληκτική εικόνα του Κόζιακα, του αρχαίου Κερκέτιου όρους, όπου ο Ασκληπιός μάζευε τα περίφημα βότανα για την παραγωγή των φαρμάκων του. Το κεντρικό τμήμα του μονοπατιού ξεκινά από τη συνοικία της Πόρτας – Παναγιάς και ολόκληρο το δίκτυο είναι αποτυπωμένο λεπτομερώς σε ειδικό χάρτη που έχει εκδώσει για τους φυσιολάτρες περιπατητές το Κέντρο Ανάπτυξης.
Για τους φίλους της πεζοπορίας όμως υπάρχει ακόμη ένας στόχος στην περιοχή. Είναι το φρούριο των ελληνιστικών χρόνων σε μιαν από τις κορφές του Ιταμου, του βουνού που χωρίζει από τον Κόζιακα ο Πορταϊκός ποταμός. Εκεί τοποθετείται η αρχαία πόλη Αθήναιον. Αφετηρία της διαδρομής είναι το γυναικείο μοναστήρι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Γκούρας, η οποία ιδρύθηκε το 1743. Στη μονή με την εξαιρετική θέα φτάνει χωματόδρομος από την Πύλη. Ως τα ερείπια του φρουρίου η πεζοπορία σε σηματοδοτημένο μονοπάτι διαρκεί τρεις ώρες.
Κάπου εδώ μπλέκονται οι διαδρομές της ιστορίας με εκείνες της παράδοσης. Μια παράκαμψη στον δρόμο για Ελάτη, λίγο μετά την Πύλη, οδηγεί στον οικισμό του Αϊ-Γιάννη της Κοινότητας Ροπωτού. Εδώ τα πλούσια, πηγαία νερά πέφτουν ακόμη με ορμή από ψηλά μέσα στα φυσικά, παραδοσιακά πλυντήρια, τις «δριστέλες», και γυρίζουν τον νερόμυλο που αλέθει το καλαμποκάλευρο. Η φιγούρα του μυλωνά με το στριφτό μουστάκι είναι ταιριαστά παραδοσιακή με τον μύλο. Στην περιοχή καλλιεργούν το καλαμπόκι χρησιμοποιώντας παραδοσιακούς, δικούς τους σπόρους και όχι υβρίδια των εργαστηρίων. Ετσι τα τοπικά εδέσματα με καλαμποκάλευρο, όπως η «μπατζίνα» (πίτα με κολοκύθα και τυρί), ο «πλαστός» (πίτα με άγρια χόρτα και τυρί) και το «κατσαμάκι» (μπομπότα ζυμωμένη με χοιρινές τσιγαρίδες).
Αλλη μια παράκαμψη στον δρόμο από Πύλη προς Ελάτη πάει για το Βροντερό και περνά από το ξεχασμένο χωριό Καλόγηροι, πνιγμένο στην ομορφιά του βουνού. Λίγοι κάτοικοι, παλιά σπίτια, σωροί ξύλα για το τζάκι και τέσσερα καφενεία που λειτουργούν ως τσιπουράδικα αλλά και εστιατόρια. Εδώ το τσίπουρο αποκτά άλλη χάρη γιατί βάζουν μέσα γλυκάνισο.
Αυτόματος αριθμός κλήσεως: 0434
Πώς θα πάτε
Οδικώς, μέσω Τρικάλων, Αθήνα – Πύλη 348 χλμ., Θεσσαλονίκη – Πύλη 233 χλμ., Τρίκαλα – Πύλη 18 χλμ. Με λεωφορείο του ΚΤΕΛ για Τρίκαλα και ανταπόκριση για Πύλη, από Αθήνα (τηλ. 8311.434), Θεσσαλονίκη (τηλ. 517.188). ΚΤΕΛ Τρικάλων τηλ. 0431/73.130-6, ΚΤΕΛ Πύλης τηλ. 22.511. Πύλη – Μονή Δουσίκου 5 χλμ., για Αϊ-Γιάννη Ροποτού 8 χλμ. από τη διασταύρωση αριστερά του δρόμου Πύλης – Ελάτης, για Καλογήρους 7 χλμ. από τη διασταύρωση του ίδιου δρόμου δεξιά. Και στις δύο διασταυρώσεις υπάρχουν ενδεικτικές πινακίδες.
Πού θα μείνετε
Στην Πύλη, στον καινούργιο ξενώνα «Πύλη» (τηλ. 23.510, 23.511) και στα δωμάτια του Μπαμπανάρα (τηλ. 22.325). Στους Καλογήρους, στον ξενώνα του Σαρακατσάνου (τηλ. 71.385, 31.747).
Πού θα φάτε
Στην Πύλη, στους Καλογήρους, στην Ελάτη αλλά και στο Περτούλι στην ταβέρνα του Χοντρού (τηλ. 91.562) ανθούς κολοκυθιάς με κουρκούτι μπίρας, γιούλμπασι με πιπεριές και τομάτες γεμιστές με σκορδαλιά, κρέπα με άγρια βατόμουρα και γλυκό καρότο.
Πληροφορίες
* Κέντρο Τουριστικών Υπηρεσιών του ΚΕΝΑΚΑΠ, τηλ. 0432/75.306.
* Μονή Δουσίκου τηλ. 22.420. Δήμος Πύλης τηλ. 22.313.
