Στην κάτω άκρη του κόσμου

Για τους «ιδανικούς και ανάξιους εραστές των μακρυσμένων ταξιδιών και των γαλάζιων πόντων» του Νίκου Καββαδία, η Παταγωνία και η Γη του Πυρός ήταν πάντα ένα απωθημένο όνειρο που παρέπεμπε στις καραβέλες του Μαγγελάνου και στις περιπέτειες του ταξιδιού του! Στις παιδικές μας καρδιές, που ο Ιούλιος Βερν τις σεργιάνισε στις πέντε ηπείρους και στους τρεις ωκεανούς, είχε χαραχθεί με ανεξίτηλη γραφή και ζούσε ως τώρα η εικόνα του γιγαντιαίου Παταγώνα Θαλκάβ, που έσωσε τον μικρό Ρόμπερτ Γκραντ από τα νύχτα του άγριου κόνδορα!

Να πώς περιγράφει ο Ιούλιος Βερν στο πολυδιαβασμένο βιβλίο του «Τα τέκνα του πλοιάρχου Γκραντ» (γραμμένο το 1867) την πρώτη συνάντηση των Αγγλων που έψαχναν τον χαμένο πλοίαρχο, με τον Θαλκάβ:

«Πενήντα βήματα πιο πέρα από το ποταμάκι στεκόταν όρθιος, πάνω σε έναν βράχο, ένας άντρας πανύψηλος. Στα πόδια του ήταν πεσμένο ένα μακρύ ντουφέκι. Είχε πλατείς ώμους και μακριά μαλλιά. Ηταν πάνω από δύο μέτρα ψηλός και το πρόσωπό του το είχε βαμμένο κόκκινο από τα μάτια ως το στόμα και άσπρο στο μέτωπο.

Ηταν ντυμένος όπως οι Παταγώνες, με μακρύ δηλαδή μανδύα από δέρμα γκουανάκο (σ.σ. μικρό λάμα), κεντημένο με κόκκινα σιρίτια. Κάτω από τον μανδύα φορούσε μια στολή φτιαγμένη από δέρμα αλεπούς και στη ζώνη του κρεμόταν ένα σακουλάκι, μέσα στο οποίο είχε τα χρήματα που χρησιμοποιούσε για να βάφει το πρόσωπό του. Μ’ όλο που ήταν βαμμένο, το πρόσωπό του έδειχνε υπερηφάνεια και εξυπνάδα».

Βέβαια στην πεζή εποχή μας τα παιδικά όνειρα εκπληρώνονται ή διαψεύδονται, αρκεί κανείς να αποφασίσει να κουραστεί λίγο και φυσικά να ξοδευτεί. Για παράδειγμα, το «Travel Plan», αντί 1,5 εκατ. δρχ. περίπου κατ’ άτομο, οργανώνει από τα μέσα του Γενάρη ως τα μέσα του Φλεβάρη ένα ταξίδι που διαρκεί 22 ημέρες, στις οποίες βλέπεις ό,τι πιο σημαντικό υπάρχει στην Παταγωνία, στη Γη του Πυρός και στο Στενό του Μαγγελάνου.

Σφίχτε την καρδιά σας όμως και σβήστε τα παιδικά όνειρα. Θα δείτε υπέροχα τοπία και θαύματα της φύσης, όπως π.χ. ο μοναδικός παγετώνας στον κόσμο που… διαρκώς μεγαλώνει, ο Περίτο Μορένο, που γκρεμίζεται κάθε καλοκαίρι στη Λάγκο Αρτζεντίνο. Στο Εθνικό Πάρκο Πάινε της Χιλής, το καλύτερα διατηρημένο εθνικό πάρκο σε ολόκληρη τη Νότια Αμερική, θα θαυμάσετε χιλιάδες γκουανάκο (που μοιάζουν σαν μικρά ελάφια) να βόσκουν αμέριμνα, αλλά τους ανθρώπους που ζούσαν από το κυνήγι τους, τους Παταγώνες, δεν θα τους αντικρίσετε πουθενά! Πρόλαβαν σε λιγότερο από εκατό χρόνια οι «πολιτισμένοι» έποικοι, που εγκατέστησαν τις κτηνοτροφικές τους μονάδες στην αργεντίνικη πάμπα, να τους εξολοθρεύσουν σαν να ήταν άγρια ζώα! Μόνο από το μέρος της Χιλής επιβιώνουν περιθωριακά σαν βοσκοί (γκάουτσο) ελάχιστοι απόγονοι της μεγάλης φυλής των Μαπούτσες, που αντιστάθηκε σκληρά στους ισπανούς κονκισταντόρες!

Από την πλευρά της Αργεντινής, η πολυάνθρωπη φυλή των Τεχουέλτσες, που ήταν αυθεντικοί Παταγώνες, εξοντώθηκε στο σύνολό της σχεδόν από τους ουαλούς προβατοτρόφους και από τους ισπανούς γαιοκτήμονες, γιατί… τους έκλεβαν τα αρνιά που οι ιθαγενείς έβρισκαν το κρέας τους πιο τρυφερό από εκείνο του γκουανάκο! Σε μια από τις πιο κεντρικές πλατείες του Μπουένος Αϊρες είναι το άγαλμα του στρατηγού Ντε Λα Ρόκα, δικτάτορα του περασμένου αιώνα. Είναι ο σφαγέας των Ινδιάνων και η Αργεντινή είναι η μόνη χώρα της Λατινικής Αμερικής που δεν έχει ιθαγενή πληθυσμό. Προοδευτικοί διανοούμενοι μαζεύουν υπογραφές για να γκρεμίσουν το μισητό άγαλμα! Τους μόνους Παταγώνες που είδα ήσαν στις φωτογραφίες που υπήρχαν στο Museo de la Patagonia στο Μπαριλότσε της Αργεντινής και στο Museo Salesiano στην Πούντα Αρένας της Χιλής. Σε αυτές τις φωτογραφίες εντυπωσιάζεται κανείς από τις μελαγχολικές παρουσίες των Παταγώνων, δίπλα στις αυστηρές φιγούρες των ιεραποστόλων του περασμένου αιώνα, οι οποιοι για να σώσουν τις ψυχές των ιθαγενών τους φυλάκισαν σε άθλιους καταυλισμούς, όπου πέθαιναν κατά χιλιάδες από την πείνα και τις επιδημίες.

Αλλά ας δούμε πρώτα ποια είναι η Παταγωνία γεωγραφικά. Παταγωνία λοιπόν ονομάζεται μια τεράστια περιοχή (6 φορές η Ελλάδα) που καταλαμβάνει το νότιο μέρος της Νοτίου Αμερικής. Ξεκινά από τον ποταμό Ρίο Νέγρο στον Βορρά, γύρω δηλαδή στον τεσσαρακοστό παράλληλο νοτίου πλάτους, και φθάνει ως το στενό του Μαγγελάνου, που την χωρίζει από ένα μεγάλο νησί, την περίφημη «Γη του Πυρός».

Το όνομα Παταγώνες το έδωσε στους ιθαγενείς Τεχουέλτσες (που στη δική τους γλώσσα σημαίνει οι άνθρωποι που ήλθαν από τη θάλασσα) ο πορτογάλος θαλασσοπόρος Φερδινάνδος Μαγγελάνος, ο οποίος για λογαριασμό του βασιλιά της Ισπανίας έκανε, πρώτος αυτός, τον γύρο του κόσμου και πρόσθεσε απέραντες εκτάσεις στο στέμμα της Καστίλλης. Το ταξίδι του Μαγγελάνου το έχει περιγράψει ο γραμματικός του Αντώνιος Πιγκαφέτα, που ο δικός μας Φώτης Κόντογλου υποστηρίζει πως ήταν από τη Ρόδο.

Ο Μαγγελάνος το 1520, με τέσσερις καραβέλες, ήταν ο πρώτος Ευρωπαίος που αποφάσισε να παραπλεύσει τις αφιλόξενες και επικίνδυνες ακτές της Αργεντινής ψάχνοντας απεγνωσμένα να βρει το πέρασμα από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό Ωκεανό. Τον Οκτώβριο του 1520 οι καραβέλες βρέθηκαν σε ένα αραξοβόλι, εκεί όπου σήμερα είναι το παταγωνικό λιμάνι του Σαν Τζουλιάν. Οι ισπανοί ναύτες έβγαιναν κάθε μέρα στην ακτή για να μαζέψουν ξύλα, να προμηθευτούν νερό, χόρτα κλπ., αλλά επί δύο μήνες δεν είχαν δει άνθρωπο! Ομως… Σύμφωνα με την περιγραφή Πιγκαφέτα (και μετάφραση Κόντογλου στο βιβλίο «Οι αδάμαστες ψυχές»): «Περάσανε δύο μήνες δίχως να δούμε άνθρωπο. Μια μέρα, εκεί που δεν το περιμέναμε, φανερώθηκε ένας άνθρωπος γίγαντας. Στεκότανε στην αμμουδιά σχεδόν γυμνός και χόρευε τραγουδώντας και ρίχνοντας στο κεφάλι του κάποια σκόνη. Ο καπετάνιος έστειλε στη στεριά έναν ναύτη, παραγγέλνοντάς του να κάνει τις ίδιες χειρονομίες, για να του δείξει πως είμαστε φίλοι του, και ο αγριάνθρωπος το κατάλαβε καλά και ήρθε σε ένα μικρό νησί που είχε ξεμπαρκάρει ο καπετάνιος… Αυτός ο άνθρωπος ήτανε τόσο μεγαλόσωμος, που το κεφάλι μας έφτανε με το ζόρι ίσαμε τη μέση του. Ο καπετάνιος τού έδωσε το όνομα Παταγκόν (σ.σ. από το ισπανικό pata που σημαίνει πόδι, δηλαδή Παταγώνας σημαίνει μακρυπόδαρος).

Αυτή η τεράστια περιοχή της Ν. Αμερικής που εκτείνεται κάτω από τον 40ό παράλληλο χωρίζεται ανάμεσα σε δύο κράτη. Η Αργεντινή έχει τα 3/4, που είναι μια απέραντη στέπα, και η Χιλή το 1/4, που καταλαμβάνεται από τον επιβλητικό ορεινό όγκο των Ανδεων, με κορυφές πάνω από 5.000 μ. και παγετώνες που εκτείνονται σε δεκάδες και εκατοντάδες χιλιόμετρα. Η Παταγωνία έχει τους περισσότερους παγετώνες στον κόσμο, μετά την Ανταρκτική, και η Αλάσκα μοιάζει «θερμή χώρα» μπροστά της. Στα σύνορα Αργεντινής και Χιλής και σε μήκος 350 χλμ. εκτείνεται ο επιβλητικός όγκος των Los Glaciares (των παγετώνων), τον οποίο ο επισκέπτης προσεγγίζει μέσα από τις λίμνες Αρχεντίνο, Βιέδμα και Σαρμιέντο. Υπάρχουν πολυτελή Καταμαράν που φθάνουν δίπλα στους παγετώνες Παρίτο, Μορένο, Ουψάλα, κλπ. Τον Φεβρουάριο, ο οποίος για το νότιο ημισφαίριο είναι Αύγουστος καθώς ανεβαίνει η θερμοκρασία του νερού στις λίμνες, «τρώγεται» η βάση του παγετώνα και μέσα σε έναν εκκωφαντικό θόρυβο κατακρημνίζονται χιλιάδες τόνοι πάγου. Είναι ένα θέαμα αξέχαστο!

Η παταγωνική Αργεντινή είναι, όπως αναφέραμε, μια απέραντη στέπα με χαμηλή βλάστηση που την σαρώνει ο παγωμένος δυτικός άνεμος που κατρακυλά σαν «δρόλαπας» από τις παγωμένες Ανδεις. Οι πόλεις (από 10.000 ως 30.000 κατοίκους) είναι ελάχιστες (Τρεσλέου, Κομοντόρο, Ριβαντάβια, Ρίο Γαγέγος κλπ.) και δεν έχουν κανένα χρώμα. Προκατασκευασμένα σπίτια με τσίγκινες στέγες για να αντέχουν στους θυελλώδεις ανέμους. Τώρα τελευταία ανακαλύφθηκαν κοντά στις ακτές του Ατλαντικού κοιτάσματα πετρελαίου και υπάρχει ελπίδα μιας ταχύτερης οικονομικής ανάπτυξης.

Τη μόνη ζωή σε αυτή τη μελαγχολική απεραντοσύνη την δίνουν οι μοναχικές φιγούρες των «γκάουτσο» που καβάλα στο άλογό τους οδηγούν τα χιλιάδες πρόβατα του κοπαδιού τους στις ανεμοδαρμένες πεδιάδες. Υπάρχουν εκατοντάδες αγροκτήματα που ανήκουν σε μεγαλοϊδιοκτήτες που ίσως δεν τα έχουν επισκεφθεί ποτέ στη ζωή τους. Τα αγροκτήματα αυτά, οι περίφημες estancias, διευθύνονται από επιστάτες και λογιστές και οι «γκάουτσο» είναι συνήθως ακτήμονες (Πεόν, Χιλιανοί από το νησί Τσιλόε και ξένοι μετανάστες). Η εκμετάλλευση είναι σκληρή και η ζωή των «γκάουτσο» ανυπόφορη, γι’ αυτό δεν λείπουν οι συγκρούσεις και παλαιότερα η περιοχή έχει βαφτεί με το αίμα εξεγέρσεων.

Οπως γράφει ο γνωστός στο ελληνικό κοινό χιλιανός συγγραφέας Louis Sepulveda: «Το 1921, στην Estancia «La Anita», ξεκίνησε η τελευταία μεγάλη εξέγερση των Πεόν και των Ινδιάνων. Με αρχηγό τους έναν σπανιόλο αναρχικό, τον Αντόνιο Σότο, πάνω από τέσσερις χιλιάδες άτομα, άνδρες και γυναίκες, κατέλαβαν το αγρόκτημα και τον σταθμό του Χαραμίγιο. Διατηρώντας το δικαίωμα της αυτοδιαχείρισης έζησαν για δύο εβδομάδες την ψευδαίσθηση ότι υπήρξαν η πρώτη Ελεύθερη Κομμούνα της Παταγωνίας που, ευφυώς, την βάπτισαν Σοβιέτ». Η αντίδραση των γαιοκτημόνων ήταν άμεση και η αργεντινή κυβέρνηση έστειλε ένα ισχυρό στρατιωτικό απόσπασμα που κυριολεκτικά έσφαξε χιλιάδες Πεόν.

Οι εκτάσεις κάθε Estancia είναι απέραντες. Η πιο φτωχή έχει 200.000 στρέμματα, ενώ για παράδειγμα ο γνωστός μας οίκος Benetton είναι ιδιοκτήτης έκτασης 12 εκατ. στρεμμάτων για να προμηθεύεται από δικά του πρόβατα το μαλλί που χρησιμοποιεί σαν πρώτη ύλη στην κατασκευή ρούχων.

Το πρόβατο ήρθε στην Παταγωνία από τα νησιά Φόκλαντ. Το έφεραν μετά το 1848 οι πρώτοι έποικοι Ουαλοί που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή του Puerto Madryn (όπου υπάρχουν οι πιο πολυπληθείς σε όλο τον κόσμο αποικίες θαλασσίων ελεφάντων και λεόντων και πιγκουίνων). Το πρόβατο, που έδωσε πλούτο και ισχύ τον περασμένο αιώνα στους γαιοκτήμονες (γιατί τώρα η τιμή του μαλλιού έχει πέσει και τα περισσότερα αγροκτήματα είναι χρεωμένα στις τράπεζες), θεωρείται από τους οικολόγους η καταστροφή της Παταγωνίας γιατί, σε αντίθεση με τις αγελάδες, δεν τρώει απλώς τη χαμηλή βλάστηση αλλά την ξεριζώνει, καταστρέφοντας τη γη, που την διαβρώνουν μετά οι βροχές.

Παρά την πίεση των οικολογικών οργανώσεων όμως, η κυβέρνηση του Μπουένος Αϊρες δεν αποτολμά να τα βάλει με τους ισχυρούς γαιοκτήμονες.

Αν ρίξει κανείς μια ματιά στον χάρτη του Νοτίου Ημισφαιρίου θα διαπιστώσει ότι από τις τρεις ηπείρους του η μεν Αφρική προεκτείνεται ως τις 34 μοίρες Νότιο Πλάτος, η Αυστραλία πλησιάζει τις 40 και μόνο η Νότια Αμερική κατηφορίζει ως τον 56ο παράλληλο, απέχοντας λιγότερο από 500 χλμ. από την έκτη ήπειρο, την Ανταρκτική. Δεν έχουν άδικο λοιπόν όσοι αποκαλούν τη Γη του Πυρός και το γύρω Αρχιπέλαγός της σαν την άκρη, το τέλος του κόσμου.

Στην Ουσουάια, τη μεγαλύτερη πύλη της Γης του Πυρός και τη νοτιότερη πόλη του κόσμου (στις 55 μοίρες Ν.Π.), τα πάντα, και όχι μόνο οι επιγραφές στα καταστήματα, έχουν σαν πρώτο συνθετικό το «Fin del Mundo» («Η άκρη του κόσμου»). Από το τρενάκι del fin del Mundo, με το οποίο διασχίζεις το πανέμορφο εθνικό πάρκο της Γης του Πυρός, ως το Museo del Fin del Mundo μέσα στην πόλη· από τα Τ-shirts ως τα καπελάκια του γκολφ, όλα πληροφορούν τον επισκέπτη ότι το μεγάλο ταξίδι έφθασε στο τέρμα, ότι από εδώ και πέρα δεν υπάρχει παρά το χάος, η μυθική γη της Αντίχθονος, όπου ο Δάντης είχε τοποθετήσει τον λόφο του καθαρτηρίου.

Σήμερα βέβαια φθάνεις στο αεροδρόμιο της Ushuaia σε λιγότερο από τέσσερις ώρες με απευθείας πτήση της Aerolineas Argentinas από το Μπουένος Αϊρες, παρά την άνεση του ταξιδιού όμως, ο παγωμένος αέρας της Ανταρκτικής που σε υποδέχεται, οι ριπές χιονοθύελλας ανά μία ώρα σχεδόν καταμεσής του καλοκαιριού σε πληροφορούν ότι έχεις ήδη πλησιάσει πολύ κοντά στον Νότιο Πόλο.

Τι ακριβώς όμως σημαίνει «τέλος του κόσμου»; Νομίζω ότι την καλύτερη απάντηση τη δίνει ο Louis Sepulveda ο οποίος σε ένα διήγημά του γράφει: «Αν και είχαμε μόνο δύο βαθμούς υπό το μηδέν, η διάφανη νύχτα και η κοντινή παρουσία του ογκόπαγου Σαν Κιντίν με τις παγοβελόνες του ακονισμένες από τους ανέμους μαρτυρούσαν ότι από την άλλη μεριά της Χερσονήσου άρχισαν οι εκτάσεις του τέλους του κόσμου, εκεί όπου ο άνθρωπος δεν είναι τίποτε παραπάνω από μια πεισματάρικη θέληση που έρχεται αντιμέτωπη με τα καπρίτσια και τις διαθέσεις των στοιχείων της φύσης».

Την πεισματάρικη αυτή θέληση την έχουν πάντως πάνω από 70.000 άνθρωποι που κατοικούν στο Αρχιπέλαγος της Γης του Πυρός (εκτάσεως 76.000 τ. χλμ.), που περιλαμβάνει το κεντρικό νησί Γη του Πυρός και τα μικρότερα νησιά Ναβαρίνο, Λος Εστάδος, Οστε κλπ. Την περιοχή τη μοιράζονται η Χιλή και η Αργεντινή και οι δύο μεγάλες πόλεις, το Ρίο Γκράντε και η Ουσουάια, βρίσκονται στο έδαφος της δεύτερης. Οι κάτοικοι ζουν το καλοκαίρι από τον τουρισμό και την αλιεία (εδώ ψαρεύονται γιγαντιαία καβούρια), ενώ τον χειμώνα εργάζονται στις λίγες βιομηχανίες, κυρίως ιαπωνικές, που έχουν επωφεληθεί του προνομιακού φορολογικού καθεστώτος, και στις πετρελαιοπηγές που άνοιξαν τελευταία.

Το νησί χωρίζεται από την αμερικανική ήπειρο από τον πορθμό του Μαγγελάνου και η παράδοση λέγει πως ο πορτογάλος θαλασσοπόρος το βάφτισε με το σημερινό του όνομα γιατί εντυπωσιάστηκε από τις εκατοντάδες φωτιές που άναβαν οι ιθαγενείς στις ακτές, στα βουνά, ακόμη και στις βάρκες που ψάρευαν. Σύμφωνα με μια άλλη ιστορία, ο Μαγγελάνος είδε μόνο καπνό και ονόμασε το νησί Tierra Del Humo (Γη, του Καπνού) αλλά ο Κάρολος Ε´ της Ισπανίας είπε πως δεν υπήρχε καπνός χωρίς φωτιά και άλλαξε την ονομασία.

Οι φωτιές που είδε ο Μαγγελάνος είναι σήμερα σβηστές, αφού οι ιθαγενείς εξοντώθηκαν μέχρις ενός σχεδόν από τους κυνηγούς κεφαλών που είχαν μισθώσει οι άγγλοι κτηνοτρόφοι της περιοχής, από τους χρυσοθήρες και από τον στρατό της Αργεντινής και της Χιλής. Τρεις ήταν οι κύριες φυλές των Ινδιάνων της περιοχής, οι Ονα στο νησί, που ζούσαν από το κυνήγι, οι Γιαγκάνες και οι Αλακαλούφε στις ακτές, που ήσαν ψαράδες.

Το 1830 διέπλευσε τις νότιες ακτές της Γης του Πυρός το βρετανικό πλοίο «Μπιγκλ» με καπετάνιο τον Ρόμπερτ Φιτζρόι και επιβάτη τον περίφημο Κάρολο Δαρβίνο, ο οποίος επικεφαλής επιστημονικής αποστολής μετέβαινε στα νησιά Γκαλάπαγκος για να μελετήσει την «εξέλιξη των ειδών», το βιβλίο που στήριξε τη γνωστή δαρβινική θεωρία για την καταγωγή του ανθρώπου. Ο Δαρβίνος θεώρησε τους ανθρώπους της Γης του Πυρός «τα κατώτερα και πιο άθλια πλάσματα» που είδε ποτέ του. Περιφρόνησε τις πιρόγες τους, περιφρόνησε τη γλώσσα τους («μετά βίας αξίζει να ονομάζεται έναρθρη») και εξομολογήθηκε ότι δυσκολευόταν να πείσει τον εαυτό του ότι οι άνθρωποι αυτοί ήταν «συνάνθρωποι και κάτοικοι του ίδιου κόσμου»!

Την απάντηση στις ρατσιστικές αυτές θεωρίες του μεγάλου φυσιοδίφη την έδωσε ένας συμπατριώτης του, ο ιεραπόστολος Τόμας Μπρίτζες που ως το 1898 είχε καταγράψει 32.000 λέξεις από τη διάλεκτο των Γιαγκάνες, αποδεικνύοντας ότι αυτοί οι απομονωμένοι ψαράδες ήσαν ένας λαός πλούσιος σε εκφραστικά μέσα.

Οι φωτιές των Ινδιάνων λοιπόν, που είδε ο Μαγγελάνος από την καραβέλα και ονόμασε το μέρος «Γη του Πυρός», έχουν πάψει πια να ανάβουν. Οι φυλές αυτές, που είχαν επιβιώσει για χιλιάδες χρόνια μέσα στις πιο δύσκολες κλιματολογικές συνθήκες, υπέκυψαν στις επιδημίες, έγιναν στόχοι των λευκών και σφαγιάσθηκαν από τους «κεφαλοκυνηγούς» των γαιοκτημόνων. Σήμερα υπάρχουν μόνο δύο εξηντάρες αδελφές, απόγονοι της περήφανης φυλής των Γιαγκάνες που ζουν στην υπό χιλιανό έλεγχο Ναβαρίνο και πλέκουν μικρά καλάθια με παράξενους κόμπους που καθένας τους αντιπροσωπεύει και ένα θρήνο για τα βάσανα της φυλής τους.

Ο Δαρβίνος δεν περιφρόνησε μόνο τους ανθρώπους αλλά και τη φύση. Οπως γράφει ο Luis Sepulveda: «Ενας Εγγλέζος είχε περάσει από τούτα τα μέρη και τα είχε δει χωρίς να καταλάβει τίποτα. Εγραψε: «Θλιβερές ερημιές όπου ο θάνατος πιο πολύ από τη ζωή μοιάζει να είναι ο απόλυτος κυρίαρχος». Δεν κατάλαβε τίποτα και γι’ αυτό είπε ψέματα, σαν σωστός Εγγλέζος. Λεγόταν Κάρολος Δαρβίνος».