Ταξίδι και έρωτας στις Κυκλάδες
Ενα νησί που κράτησε τόσα χρόνια στον εσωτερικό του κόσμο τη θεά του έρωτα, δεν μπορεί παρά να είναι μαγευτικό. Και τέτοιος είναι ο εσωτερικός και εξωτερικός κόσμος της Μήλου. Ο έρωτας δημιουργεί πυρετό και ο υψηλός πυρετός που φλόγιζε τα έγκατα του νησιού ανεβαίνει με χίλιες δυο μορφές στην επιφάνεια και τονίζει τη γοητεία του. Στο Παλιοχώρι –πολλοί την έχουν ως την καλύτερη παραλία του νησιού –η θάλασσα, όπως και κάθε ζωντανό νερό, είναι κρύα. Η χοντρή άμμος όμως είναι καυτή, στα όρια του βρασμού. Ολόκληρο το νησί το δημιούργησε η λάβα ενός ηφαιστείου πριν από εκατομμύρια χρόνια. Το ηφαίστειο έσβησε, αλλά το σώμα της Μήλου συνεχίζει να είναι ενεργό και να κινεί τα υλικά και τους ανθρώπους. Ετσι ξαπλώνεις στην καυτή άμμο και αισθάνεσαι τη θέρμη του σώματος της Μήλου σαν να αγγίζεις το αναστατωμένο κορμί μιας γυναίκας, και με την ίδια αίσθηση περιηγείσαι το νησί. Μπορείς να νιώσεις αυτή την αίσθηση ακολουθώντας επτά διαδρομές που έχει χαράξει και χαρτογραφήσει το Miloterranean Geo Experience (www.miloterranean.gr), μια πρωτοβουλία του Μεταλλευτικού Μουσείου Μήλου, στις οποίες αποτυπώνονται το χρονικό της γέννησης του νησιού (και της μικρής αδελφής Κιμώλου) και η πολυδιάστατη ομορφιά τους.
Ενα νησί που προκάλεσε τα ταξίδια στο Αιγαίο δεν μπορεί παρά να εξακολουθεί να είναι προκλητικό για τους ταξιδιώτες. Στα Νύχια και το Δεμεναγάκι υπάρχουν ακόμη τα ίχνη των προϊστορικών ορυχείων οψιδιανού. Αυτό το μοναδικό δημιούργημα του ηφαιστείου ήταν ό,τι πιο πολύτιμο εργαλείο μπορούσε να είχε στα χέρια του ο άνθρωπος της Νεολιθικής εποχής. Ο καλύτερης ποιότητας οψιδιανός υπήρχε μόνο εδώ, στη Μήλο, αλλά βρέθηκε και στο σπήλαιο Φράχθι της Ερμιονίδας, στα στρώματα της Μεσολιθικής εποχής (8.000-9.000 χρόνια π.Χ.), που σημαίνει ότι οι άνθρωποι μπήκαν στο πολυκύμαντο Αιγαίο για να τον αποκτήσουν. Ετσι, το αλμυρό νερό (αλς) έγινε δρόμος (πόντος) και η θάλασσά μας η κοιτίδα μιας συγκλονιστικής δραστηριότητας των ανθρώπων, οι θαλασσινές περιπλανήσεις, που σφράγισε έναν από τους πιο εκτυφλωτικούς, σαν τον ήλιο του Αιγαίου, πολιτισμούς πάνω στη Γη, πολύχρωμο σαν τις τοιχογραφίες στο Ακρωτήρι της Θήρας και της Φυλακωπής της Μήλου. Πάμε λοιπόν στην πατρίδα της επικοινωνίας των τόπων και των ανθρώπων, στην πατρίδα των ταξιδιών…
*****
Κάθε λέξη που δημιουργεί ο άνθρωπος δεν είναι παρά ένα σύμβολο για την καταγραφή και μετάδοση συγκεκριμένης πληροφορίας. Γι’ αυτό και δεν υπάρχει αντικείμενο χωρίς το όνομά του. Και το αρχικό όνομα για κάθε αντικείμενο ή γεγονός είναι πάντα περιγραφικό των ιδιοτήτων του. Το περιγραφικό όνομα ναυς, για παράδειγμα, εμπεριέχει την έννοια νέω, κολυμπώ, όπως και τα ομόρριζά του νήσσα (πάπια) και νήσος εμπεριέχουν την έννοια του νήχω, πλέω. Αλλωστε ο Ομηρος μιλάει για… πλωτές νήσους. Με τον πρωτοποριακό της ρόλο στα ναυτικά πράγματα του Αιγαίου, η Μήλος δεν αποκλείεται να συνέβαλε και στη δημιουργία ενός πρώιμου ναυτικού λεξιλογίου.
Χρήστος Ντούμας, ομότιμος καθηγητής της Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
*****
Το Κλήμα της ποπ αρτ
Μια νήσσα, από τις πολλές που κολυμπούν εκεί, περπατά καμαρωτή πριν από τους ψαράδες στην προκυμαία του Κλήματος τσαλαβουτώντας στην άκρη του κύματος. Οι ψαράδες μόλις πριν από λίγο είχαν αράξει την ναυν τους και ξεμπάρκαραν την ψαριά τους. Δεν είναι ακριβώς προκυμαία, γιατί το κύμα περνά από πάνω της και «χτυπά» τις πολύχρωμες πόρτες των σπιτιών. Εκεί στα σκαλοπάτια περιμένουν τον Κωστάκη, μορφή του Κλήματος, και την ψαριά του μερικές γυναίκες. Αλλοι κάθονται στην αυλή του μικρού σπιτιού τους, που είναι και ένα κομμάτι της προκυμαίας, έχοντας πάνω στο τραπέζι καφέ, σπέσιαλ γλυκό κουφέτο –το λένε έτσι γιατί το κάνουν για τον γάμο στο σπίτι της νύφης και του γαμπρού με κολοκύθα, μέλι και αμύγδαλο –και μανούρα, το κλασικό, μηλαίικο τυρί, με μικρά τοπικής παραγωγής ντοματάκια «ρούσικα» και κριθαροκουλούρες. Είναι μια χειρονομία φιλοξενίας της Κατερίνας και των άλλων ανθρώπων που έχουν ανοιχτή την πόρτα τους προς τη θάλασσα που πάντα φέρνει ξένους και είναι αυτό μια παλιά παράδοση εδώ που ξεκίνησε ίσως και προτού δημιουργηθούν μόνιμες εστίες κατοίκησης στη Μήλο.
Εδώ στο Κλήμα οι άνθρωποι ζουν μαζί με τη θάλασσα και τις βάρκες τους. Τα σπίτια τους είναι και αυτά ένα κομμάτι του εσωτερικού κόσμου της Μήλου. Είναι υπόσκαφα στη ζαχαρόπετρα. Στην αρχή έγιναν για να ασφαλίζουν τις βάρκες τον χειμώνα, όταν τα κύματα χτυπούν με δύναμη τις μεγάλες πόρτες. Τώρα το καλοκαίρι οι πιο πολλές βάρκες έχουν πέσει στη θάλασσα, αλλά άλλες εξακολουθούν να μένουν μαζί με τους ανθρώπους, παράλληλα με τον καναπέ, σαν να είναι και αυτές έπιπλο του σπιτιού. Αλλά οι μεγάλες, όση η πρόσοψη του υπόσκαφου, πόρτες είναι διάπλατα ανοιχτές. Εχουν όμως μεγαλύτερο γούστο οι κλειστές. Ετσι φαίνεται ότι είναι βαμμένες με έντονα χρώματα –κίτρινο, κόκκινο, πράσινο, μπλε –και το μικρό πορτέλο τους είναι περιγραμμένο με ακόμη πιο ζωηρά χρώματα, όπως το τριανταφυλλί. Ετσι το Κλήμα μοιάζει με μια μεγάλη ζωγραφιά, μια ευφάνταστη δημιουργία ενός ζωγράφου της ποπ αρτ. 
Μια παλιά ιστορία ταξιδιών στο Αιγαίο
Το Κλήμα απέχει από τον Αδάμαντα, το λιμάνι της Μήλου, 5 χλμ. Ανάμεσά τους βρίσκονται τα Νύχια. Ο λόφος του οψιδιανού ξεκινά μόλις 300 μέτρα από τα σπίτια, αλλά ένα καλό σημείο επίσκεψης απέχει κάπου 3 χλμ. Είναι από τους πιο παράξενους και λιτούς αρχαιολογικούς χώρους που μπορεί να δει κανείς, αλλά αυτές οι σκόρπιες μαύρες πέτρες με τις κοφτερές ακμές είναι κατά κάποιον τρόπο λυδία λίθος της αρχαιολογίας. Οψιδιανός αυτής της ποιότητας υπάρχει μόνον εδώ και όπου βρίσκεται σημαίνει ότι κάποιοι ταξίδεψαν με τελείως πρωτόγονα μέσα πολλές χιλιετίες πίσω για να τον προμηθευτούν. Αξιζε τον κόπο να μπουν στην επικίνδυνη για τις σχεδίες τους θάλασσα για να αποκτήσουν ένα εκπληκτικό μαχαίρι που έκανε τη ζωή τους ευκολότερη και την άλλαζε άρδην, όπως συνήθως αλλάζει τις ζωές των ανθρώπων η εξέλιξη στην τέχνη του πολέμου. Γι’ αυτό και οι αριθμοί που μιλούν γι’ αυτό το ορυχείο είναι τόσο εντυπωσιακοί. Ο Χρήστος Ντούμας, μορφή της προϊστορικής αρχαιολογίας στον χώρο του Αιγαίου, λέει:
«Επί επτά χιλιετίες συνεχώς, από το τέλος της Παλαιολιθικής ως την αρχή τουλάχιστον της Μέσης Εποχής του Χαλκού, η Μήλος υπήρξε ανεξάντλητη πηγή της πρώτης ύλης, του οψιδιανού, για την κατασκευή αποτελεσματικών εργαλείων και όπλων σε ολόκληρο το Αιγαίο και όχι μόνο. Οι λατύπες οψιδιανού (τα απορρίμματα της επεξεργασίας του) στις περιοχές της εξόρυξής του, εκτιμώμενες γύρω στα 50 εκατ. τεμάχια στα Νύχια και σε 32 εκατ. τεμάχια στο Δεμενεγάκι, είναι ενδεικτικές των τεράστιων ποσοτήτων πρώτης ύλης που χρησιμοποιήθηκε για τη διαμόρφωση των μεγαλοπυρήνων που προορίζονταν για εξαγωγή».
Οι αριθμοί, είναι αλήθεια, απογυμνώνουν τα πράγματα από τη μαγεία τους, αλλά τέτοιοι μεγαλοπυρήνες οψιδιανού, κατεργασμένα δηλαδή εργαλεία, διατηρούν το μυστήριο χιλιάδων χρόνων που τους περιβάλλει, έτσι όπως εκτίθενται στο Μεταλλευτικό Μουσείο Μήλου (www.milosminingmuseum.com), στην παραλία του Αδάμαντα. Με τίποτε δεν είναι απλές πέτρες η συλλογή από τέχνεργα οψιδιανού του Ζαφείρη Βάου ούτε και τα άλλα πετρώματα που εκτίθενται και σκορπούν τα χρώματά τους μέσα από τις βιτρίνες. Το ίδιο κάνουν και τα πετρώματα στο ορυχείο μπετονίτη Ακαιριάς, όπου οι πολύχρωμες ραβδώσεις της γης δημιουργούν μια εικόνα με ζωγραφικές προεκτάσεις. Γενικώς τα πετρώματα της Μήλου είναι μικρά θαύματα της φύσης.
Ημέρες και νύχτες στο νησί
Στη Μήλο πηγαίνουν συμβατικά και ταχύπλοα πλοία (www.milos.gr) και αεροπλάνα της «Ολυμπιακής» με καθημερινές πτήσεις από το «Ελευθέριος Βενιζέλος» (www.olympicair.com).
Για τη διαμονή λειτουργούν, ενδεικτικά, στον Αδάμαντα το ξενοδοχείο και οι σουίτες Santa Maria Village (santamaria-milos.gr), τα Alda Studios (τηλ. 6977654949). Στα Πολλώνια, τα δωμάτια και οι σουίτες του Melian Hotel & Spa (melian.gr). Στο Σαρακίνικο, το Limeri Apartments (miloslimeri.gr).
Στην «Εργίνα», στην Τρυπητή, στο στέκι της μηλέικης κουζίνας, στην «Ταραντέλα» στον Αγιο Σώστη για ψαρικά, στο εστιατόριο «Εμπουριός» στο Εμπουριό για ντόπιο κατσίκι, στη «Μέδουσα» στα Μαντράκια για το καλύτερο χταπόδι με φόντο το ηλιοβασίλεμα, στο «Δίπορτο» για μεζέδες στα σοκάκια της Πλάκας, στο «Ναυάγιο» για νοστιμιές στον Αδάμαντα, στα Πολώνια, Αρμενάκι για ψάρι και στο Παλιοχώρι, στο μπαλκόνι πάνω από την παραλία του Σιρόκκου για πιταράκια, ψητό χταπόδι με ελιές, σκοτύρι, ψητές σκορπίνες.
Οι κρυφές κατακόμβες
Από την αρχαία πόλη, τα πλακόστρωτα σκαλοπάτια κατηφορίζουν για τις κατακόμβες με θέα το σημερινό Κλήμα στην ακτή του κόλπου του Αδάμαντα. Οι κατακόμβες είναι ένα υπόγειο κοιμητήριο των πρώτων χριστιανικών χρόνων (κάπου 200 χρόνια μετά τη γέννηση του Χριστού) και τις έσκαψαν οι πρώτοι πιστοί για να εξασφαλίσουν στους νεκρούς τους έναν αδιατάραχτο από τους εθνικούς αιώνιο ύπνο. Τους βοηθούσε αυτό το ιδιαίτερο, μαλακό, υπέδαφος της Μήλου για να σκάψουν τις στοές τους και κάπου 1.000 τάφους, στους οποίους ενταφιάστηκαν 7.000 χριστιανοί. Είναι το αρχαιότερο μνημείο της Ανατολικής Εκκλησίας και το σπουδαιότερο παλαιοχριστιανικό στον κόσμο, μετά τις κατακόμβες της Ρώμης.
Οι κυράδες του Λούβρου και της Φυλακωπής
Ωστόσο η Μήλος δεν κρατάει στα σπλάχνα της μόνο μικρά θαύματα της φύσης, αλλά και θαύματα της αρχαιολογίας. Καμία άλλη γυναίκα δεν συγκέντρωσε ποτέ τόσα βλέμματα θαυμασμού πάνω της όσα η Αφροδίτη της Μήλου. Τώρα συνεχίζει τη ζωή της στην κατάφωτη αίθουσα του Λούβρου στο Παρίσι και το βλέμμα της υπόσχεται όλο το μυστήριο που κρύβει ο εσωτερικός κόσμος του νησιού. Για πολλά χρόνια όμως αυτό το άγαλμα της Ελληνιστικής Εποχής (323-146 π.Χ.) έμενε κρυμμένο σε μια σπηλιά στα ισχυρά τείχη της αρχαία πόλης Κλήμα μαζί με άλλα αγάλματα. Εκεί, μέσα στο χωράφι που καλλιεργούσε, αντίκρισε πρώτη φορά ο τυχερός αγρότης την κυρά της Μήλου, στα τέλη του 19ου αιώνα, και θαμπώθηκε από την ομορφιά της. Το σώμα πουλήθηκε στον πρόξενο της Γαλλίας και συνεχίζει να εκπέμπει αυτό το θάμπος στην ξενιτιά, όμως το πνεύμα, η ιδέα του έρωτα, παραμένει εδώ, στον γενέθλιο τόπο.
Η πολύ μεγαλύτερη σε ηλικία «Κυρά της Φυλακωπής» δεν έφυγε ποτέ από το νησί και μένει ψυχή τε και σώματι στη Μήλο, στο αρχαιολογικό μουσείο. Αυτή, με τα μεσογειακά χαρακτηριστικά της –τα μεγάλα αμυγδαλωτά μαύρα μάτια και τα σμιχτά φρύδια –δεν ακτινοβολεί την κλασική ομορφιά όπως η Αφροδίτη, αλλά το αρχέγονο κάλλος των κυκλαδικών ειδωλίων. Η πόλη της, στη βόρεια ακτή του νησιού, ήταν από τις πιο φημισμένες στο Αιγαίο σε όλη τη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού (2300-1100 π.Χ.). Από εδώ ξεκινούσαν τα πλοιάρια (ένα ομοίωμά τους της 3ης χιλιετίας π.Χ. εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο) κατάφορτα με επεξεργασμένα κομμάτια του σώματος της Μήλου, έτοιμα εργαλεία και αιχμές οψιδιανού. Ακριβώς αυτή η ιδιαιτερότητα του σώματος της Μήλου φαίνεται εδώ στη Φυλακωπή. Και δεν είναι μόνο οι βαθιές ρωγμές του Παπάφραγκα, μια παραξενιά των λευκών βράχων, αλλά και το ισχυρό κυκλώπειο τείχος που περιέβαλλε την πόλη και ήταν χτισμένο με ηφαιστειογενείς ογκόλιθους.
Διαδρομές πάνω στο πολύχρωμο σώμα του νησιού
Οι διαδρομές πάνω στο πολύχρωμο σώμα της Μήλου του Miloterranean ξεκινούν από το Μεταλλευτικό Μουσείο στην παραλία του Αδάμαντα. Στον μυχό αυτού του μεγάλου, ασφαλούς κόλπου συμβαίνουν όλα τα γεγονότα της τυπικής νησιωτικής ζωής. Αράζουν τα πλοία, δένουν οι ψαράδες τις βάρκες τους, χτυπούν τα χταπόδια, κάθονται οι γυναίκες στους πάγκους μπροστά στην πόρτα τους. Οταν όμως ξεφύγεις προς το εσωτερικό του νησιού, τότε το περιβάλλον αλλάζει και οι εικόνες γίνονται μοναδικές. Η διαδρομή Νο 3 προς τα θειωρυχεία έχει μήκος 13 χλμ. και με το αυτοκίνητο χρειάζονται περίπου 2 ώρες, με τις απαραίτητες στάσεις, για να τη διατρέξεις, 2 – 3 ώρες με το ποδήλατο και 4 – 5 ώρες με τα πόδια. Ουσιαστικά η διαδρομή ξεδιπλώνεται από τη Ζεφυρία, το παλιό κέντρο της ζωής στο νησί, από τα μέσα της Ενετοκρατίας ως το τέλος της Τουρκοκρατίας. Αλλά και παλαιότερα ο Αριστοτέλης ονόμαζε Ζεφυρία ολόκληρο το νησί, ίσως επειδή έπνεε αυτός ο αισθαντικός δυτικός άνεμος, ο ζέφυρος, εδώ στις δυτικές Κυκλάδες. Η Παναγία Πορτιανή στέκει στο κέντρο και προστατεύει τον οικισμό σαν τους παλιούς πολεμικούς πύργους και πιο έξω, κοντά στα τελευταία σπίτια, στέκει ακόμη ο ναός του Χριστού, κτισμένος από περλίτη. Η γεωγραφία των ορυκτών αρχίζει να ξεδιπλώνεται μετά τη Ζεφυρία και τον ευρύχωρο κάμπο της. Ο επισκέπτης έρχεται σε επαφή με τον γύψο, ορυχεία καολίνη στην Καστριανή, όπου και ωραίο ξωκλήσι της Παναγίας Καστριανής με αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη, υπόσκαφες αγρικίες, ορυχεία μπετονίτη και νταμάρια για μυλόπετρες. Οι ταινίες ρυολίθου κυματίζουν εντυπωσιακά καθώς ο δρόμος διακλαδώνεται προς Δεμεναγάκι (2 χλμ.), το δεύτερο ορυχείο οψιδιανού στο νησί, ένα μικρό οροπέδιο στρωμένο με θραύσματα οψιδιανού, «απορρίμματα» των προϊστορικών εργαστηρίων. Ο κεντρικός βατός χωματόδρομος καταλήγει στα παλιά θειωρυχεία, συγκρότημα που έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μνημείο βιομηχανικής κληρονομιάς και ιστορικός τόπος. Η είσοδος όμως στις εξαιρετικά επικίνδυνες στοές είναι αυστηρώς απαγορευμένη.
Η διπλανή διαδρομή Νο 2 ξεκινά πάλι από την παραλία του Αδάμαντα, από την Κάναβα, περιτριγυρίζει τον υγρότοπο της Αλυκής και πηγαίνει ως τη μήτρα της Μήλου, το ηφαίστειο. Η Κάναβα λεγόταν παλιά Πρωτοθάλασσα και ήταν το επίνειο της Ζεφυρίας, η οποία φαίνεται από ψηλά από τη διαδρομή προς το ηφαίστειο. Πριν περνά από το Κεδρολίβαδο, ένα μεγάλο λιβάδι με αιωνόβιους κέδρους. Σε αυτή τη διαδρομή κυριαρχούν περισσότερο η χλωρίδα και θέα, αλλά ο κρατήρας της Φυριπλάκας, μια γιγαντιαία βύθιση του εδάφους ηλικίας τουλάχιστον 90.000 ετών, είναι μαζί με το ηλιοβασίλεμα από το ηφαίστειο οι ιδιαίτερες στιγμές αυτής της διαδρομής. Κάτω στο ακρωτήριο του Καλάμου υπάρχει μια από τις πλέον δημοφιλείς παραλίες του νησιού, η Αγία Κυριακή. Η επιστροφή γίνεται από έναν, κατά κάποιον τρόπο παράλληλο δρόμο, ο οποίος περνά από το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου, του «Κατζηλιέρη» (1730), προτού παρακάμψει το αεροδρόμιο, ακουμπήσει την άλλη όχθη των Αλυκών και βγει στην αμμουδιά του Αδάμαντα.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
