Η πλατεία Μπασμάν, απέναντι από τον σιδηροδρομικό σταθμό της Σμύρνης, θεωρείται σήμερα πρωτεύουσα των μεταναστών και όσων θέλουν να βγάλουν κέρδος από το δράμα τους. Τους πρώτους εννέα μήνες της εφετινής χρονιάς σχεδόν 400.000 που κατευθύνονταν προς τα νησιά του Νότιου Αιγαίου χρειάστηκε να κάνουν στάση, οι περισσότεροι, στη Σμύρνη.
Κάθε νύχτα η πλατεία μετατρέπεται στο μεγαλύτερο παζάρι σύγχρονης ανθρώπινης τραγωδίας. Χιλιάδες πρόσφυγες που φθάνουν στη Σμύρνη με λεωφορείο, μίνι βαν ή ταξί περνούν τη νύχτα σε αγχώδη προσμονή. Εχουν αποφύγει τις συμφορές του πολέμου, αλλά το δράμα τους εδώ είναι μόνον η αρχή του μακρού και επίπονου ταξιδιού τους προς την Ευρώπη μέσω της αποκαλούμενης Βαλκανικής οδού.
Στις 10 το βράδυ η πλατεία έχει πλημμυρίσει από κόσμο. Οι περισσότεροι ήρθαν από τη Συρία, αλλά και αρκετοί είναι Αφγανοί, Πακιστανοί και Κούρδοι από το Ιράκ. Οι λαθρέμποροι κινούνται ελεύθερα ανάμεσά τους χαμογελώντας πλατιά σαν ανατολίτες έμποροι από το παρελθόν. Ψάχνουν συνεχώς για νεοαφιχθέντες.

«Ηρθα από τη Λαττάκεια, που την ελέγχει το καθεστώς. Ο συριακός στρατός άρχισε να στρατολογεί κόσμο, προσπάθησαν να μας κάνουν να σκοτώσουμε τους συμπατριώτες μας. Δεν επρόκειτο ποτέ να συμφωνήσω σε κάτι τέτοιο. Ετσι μαζί με μερικούς φίλους αποφασίσαμε να φύγουμε. Φτάσαμε μόνο ως την Τουρκία και ήδη έχουμε πίσω μας ένα μακρύ, απαίσιο ταξίδι». Αυτά μου είπε ο 26χρονος Ναζίρ, τον οποίο συνάντησα αργά τη νύχτα ανάμεσα στο πλήθος στην πλατεία Μπασμάν. Ο Ναζίρ μιλούσε αγγλικά και ρωσικά. Σπούδασε Ιατρική επί έξι χρόνια στη Ρωσία. Οταν πήρε το πτυχίο του, επέστρεψε στην πατρίδα του. Ο σκοπός του ήταν, μου είπε, να σώζει ζωές. Εξαιτίας της αντιπολεμικής στάσης του αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα του. Η οικογένειά του τον βοήθησε να συγκεντρώσει 3.000 δολάρια για να φτάσει στη Γερμανία. Ηξερε εκ των προτέρων ότι η πορεία που θα ακολουθούσε ήταν Τουρκία, ελληνικά νησιά, Αθήνα, Θεσσαλονίκη, πΓΔΜ, Σερβία, Κροατία, Ουγγαρία και Αυστρία.
Το δίκτυο των λαθρεμπόρων


Ως τη συνάντησή μας ο Ναζίρ και οι δύο φίλοι του είχαν ήδη ταξιδέψει επί δέκα ημέρες. Ξεκίνησαν χωριστά και πέρασαν μέσα από τον θανάσιμο λαβύρινθο διαφορετικών σημείων ελέγχου στη Συρία ώσπου να διασχίσουν τα σύνορα με την Τουρκία. Τώρα έχουν αποφασίσει να συνεχίσουν το ταξίδι τους όλοι μαζί για λόγους ασφαλείας.
Και οι τρεις φίλοι, όπως και οι περισσότεροι πρόσφυγες με τους οποίους συνομίλησα, ήρθαν πρώτα σε επαφή με τους λαθρεμπόρους στη Συρία. Ολοι τους ένιωθαν πως δεν είχαν άλλη επιλογή. Τους τελευταίους μήνες το δίκτυο των λαθρεμπόρων εξαπλώθηκε ραγδαία και, σύμφωνα με τη Europol, περιλαμβάνει περίπου 30.000 άτομα. Tα πλοκάμια του φθάνουν σε κάθε μεγάλη συριακή πόλη.
Οσοι θέλουν να διαφύγουν μπορούν συνήθως να πραγματοποιήσουν την πρώτη τους σημαντική επαφή στην πόλη όπου ζουν. Οι τοπικοί λαθρέμποροι μέσω ενός συστήματος δωροδοκιών εξασφαλίζουν το ασφαλές πέρασμα από τα σημεία ελέγχου. Οι δουλειές είναι δουλειές και σ’ αυτό δεν διαφέρουν ούτε τα μέλη του Ισλαμικού Κράτους.

«Μόλις περάσεις τα σύνορα έχεις κάποιες επιλογές. Τα χρήματα που φτάνουν στην Τουρκία μέσω της Ελλάδας μπορείς να τα δώσεις στο χέρι είτε στη Σμύρνη είτε στην Κωνσταντινούπολη, μερικές φορές και σε άλλα μέρη. Εδώ στη Σμύρνη οι τρεις μας πήγαμε σε ένα ειδικό γραφείο που το λένε «εταιρεία ασφαλειών». Ο καθένας μας έπρεπε να δώσει 1.200 δολάρια για να περάσει με ασφάλεια στην Ελλάδα. Η τιμή είναι συμφωνημένη εκ των προτέρων, δεν τη διαπραγματεύεσαι. Επειτα πήραμε τους «κωδικούς» μας που αποδεικνύουν ότι πληρώσαμε. Τώρα περιμένουμε τον λαθρέμπορό μας να μας πει πότε φεύγουμε» είπε ο Ναζίρ που μαζί με τους φίλους του κάθονταν πάνω στις αποσκευές τους. Κανένας τους δεν φορούσε σωσίβιο. Ολοι τους, έλεγαν, ήταν δεινοί κολυμβητές.
Η «εταιρεία ασφαλειών»


Μόλις ο πρόσφυγας πληρώσει το προβλεπόμενο ποσόν στην αποκαλούμενη «εταιρεία ασφαλειών», συνήθως του δίνουν ένα χαρτί με έναν αριθμό με το οποίο παρουσιάζεται στον λαθρέμπορο που τον έχει χρεωμένο. Η επόμενη κίνηση του λαθρεμπόρου είναι να καλέσει τους ανωτέρους του και να λάβει την αμοιβή του.
Οι λαθρέμποροι στο κατώτερο επίπεδο είναι και οι ίδιοι μετανάστες που οι περιστάσεις τούς έχουν αναγκάσει να μπουν σ’ αυτή τη δουλειά. Μόνο τον Σεπτέμβριο 153.000 πρόσφυγες διέσχισαν το Αιγαίο. Οι λαθρέμποροι στριμώχνουν 60 άτομα σε λαστιχένιες βάρκες των 12 ατόμων το πολύ. Η τιμή είναι 1.200 δολάρια το κεφάλι για τους ενηλίκους και 600 για τα παιδιά. Τα κέρδη είναι αστρονομικά: περίπου 6.000.000 δολάρια την ημέρα. Χωρίς να υπολογίσουμε τα κέρδη των οδηγών λεωφορείων και ταξί, της κινητής τηλεφωνίας, των εμπόρων και των ξενοδόχων. Πολλά ξενοδοχεία και ξενώνες στην πλατεία Μπασμάν είναι πήχτρα, με αποτέλεσμα οι πρόσφυγες να κοιμούνται στους διαδρόμους. Το ίδιο συμβαίνει και με τις πωλήσεις πλαστικών βαρκών και μηχανών –κινεζικής κατασκευής οι περισσότερες. Παρά το γεγονός ότι οι καιρικές συνθήκες το φθινόπωρο δεν είναι ιδεώδεις, η «βιομηχανία» βρίσκεται σε πλήρη λειτουργία. Και οι λαθρέμποροι και οι μετανάστες γνωρίζουν πολύ καλά πως η θάλασσα θα είναι ήρεμη το πολύ για τρεις εβδομάδες. Επειτα η όλη επιχείρηση θα σταματήσει. Χιλιάδες άνθρωποι θα μείνουν αβοήθητοι στις παραλιακές πόλεις της Τουρκίας.
Ετσι οι μετανάστες μένουν εδώ προσπαθώντας να επιβιώσουν στους δρόμους. Αλλοι εργάζονται σε τοπικές επιχειρήσεις με άθλιες αμοιβές, άλλοι με τα παιδιά τους καταφεύγουν στην επαιτεία. Το Μπόντρουμ (η αρχαία Αλικαρνασσός), από τους δημοφιλέστερους τουριστικούς προορισμούς της Τουρκίας, απέχει τρεις ώρες με το αυτοκίνητο. Μίλησα με κάποιους ζητιάνους. Προέρχονται από το Ιράν, το Ιράκ και τη Νοτιοανατολική Τουρκία. Ελάχιστοι ήταν κανονικοί πρόσφυγες από έναν από τους αιματηρότερους πολέμους της εποχής μας.
Παράσταση για τα ΜΜΕ


«Η αστυνομία της Σμύρνης συνήθως δεν μας δημιουργεί κανένα πρόβλημα. Οταν ενοχλούνται, πιάνουν τα μικρά ψάρια και αφήνουν ανενόχλητα τα αφεντικά. Το τουρκικό κράτος πιστεύει πως το συμφέρει να φύγουν το ταχύτερο όσο περισσότεροι πρόσφυγες είναι δυνατόν. Ετσι, βλέπεις, δεν υπάρχει λόγος να δημιουργεί προβλήματα η αστυνομία. Τα πράγματα είναι ήρεμα. Μερικές φορές η αστυνομία ζήτησε να δει τα χαρτιά μου αλλά ποτέ δεν με συνέλαβε. Εντάξει, μερικούς τους συνέλαβε και πέρασαν κάποιο διάστημα στη φυλακή αλλά όλοι αποφυλακίστηκαν. Οι συλλήψεις αυτές γίνονται κυρίως για τα ΜΜΕ. Εντάξει, τα πράγματα άλλαξαν λίγο μετά τον θάνατο του μικρού Αϊλάν Κουρντί στο Μπόντρουμ. Συνέλαβαν πολλούς. Αυτή είναι μια αιτία που πηγαίνουν περισσότεροι στη Λέσβο παρά στην Κω» είπε ο Αμπού Αχμάντ και μου εξήγησε ότι σχεδιάζει να περάσει τον χειμώνα στην Τουρκία, να μαζέψει αρκετά χρήματα ώστε να προσπαθήσει ακόμη μία φορά να πάει την άνοιξη στην Ευρώπη.
Πλησιάζουν μεσάνυχτα. Αυτή την ώρα συνήθως οι πρόσφυγες παίρνουν εντολή να πάνε στα σημεία αποβίβασης όπου αρχίζει η επόμενη εξαιρετικά επικίνδυνη φάση της απόδρασής τους προς την ελευθερία. Οι περισσότεροι θα κατευθυνθούν προς τη Λέσβο. Κάποιοι προς το Μπόντρουμ, όπου ξέρουν πως τους χωρίζουν από την Κω λιγότερο από δέκα χιλιόμετρα. Η Λέσβος παραμένει ο δημοφιλέστερος προορισμός και εκεί η τουρκική ακτοφυλακή είναι πιο χαλαρή.

«Δεν είμαστε διώκτες εγκληματιών, δουλειά μας είναι να βοηθούμε τους πρόσφυγες. Σκοπός μας, να είναι ασφαλείς. Οσοι έρχονται εδώ θέλουν να συνεχίσουν τον δρόμο τους το ταχύτερο. Είναι ξεκάθαρο ότι τους πέρασαν λαθραία εδώ, αλλά είμαστε αδύναμοι να κάνουμε οτιδήποτε γι’ αυτό. Εχουν συμβεί πολλά τραγικά δυστυχήματα, όμως τα πράγματα έχουν κάπως βελτιωθεί. Και τώρα πολύ περισσότεροι άνθρωποι σώζονται στη θάλασσα σε σύγκριση με το παρελθόν» μου είπε ένας αξιωματούχος της UNHCR στην Κω.
ΘΥΜΑΤΑ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ
Επιτήδειοι τους στέλνουν στη θάλασσα με ψεύτικα σωσίβια
Το πλήθος των προσφύγων στην πλατεία είναι γεμάτο ανυπομονησία. Οι άνδρες καπνίζουν νευρικά, οι γυναίκες ταΐζουν τα παιδιά τους ή προσπαθούν να κοιμίσουν τα μωρά τους. Ανάμεσα στους πρόσφυγες υπάρχουν και πολλοί ανάπηροι, πολύ περισσότεροι από όσους είδα οπουδήποτε στη Βαλκανική οδό πριν από μερικούς μήνες. Σιωπηλοί και ολοφάνερα εξαντλημένοι γέρνουν πάνω στα αναπηρικά καροτσάκια τους.
Οι πωλητές σωσιβίων περνούν ανάμεσα στο πλήθος ψάχνοντας πάντα για πελάτες: «Αυθεντικό Yamaha, 45 τουρκικές λίρες»! Τα σωσίβια έχουν διάφορα σχήματα και χρώματα και ειδικά για τα μικρά κορίτσια είναι ροζ.
Δεδομένης της μεγάλης ζήτησης τα σωσίβια γρήγορα εξαντλήθηκαν και αντικαταστάθηκαν από ανασφαλείς και εξαιρετικά επικίνδυνες απομιμήσεις που, σύμφωνα με τις πηγές μου, παράγονται στο άψε-σβήσε εδώ στην Τουρκία.
«Είναι γνήσιο το σωσίβιο;» ρώτησα έναν από τους πωλητές. Με κοίταξε με το πιο αθώο ύφος σαν άνθρωπος εκ γενετής αξιοπρεπής. «Φυσικά!» χαμογέλασε. «Αδιάβροχο εκατό τοις εκατό!».
Αποφάσισα να το αγοράσω και άρχισα να το βρέχω το επόμενο πρωί στο δωμάτιο του ξενοδοχείου μου. Επειτα από λίγο έγινε τόσο βαρύ που θα μπορούσε να τραβήξει προς τα κάτω και ελέφαντα. Οταν το άνοιξα είδα πως ήταν γεμάτο στουπιά. Εμφανώς ψεύτικο. Από τη Σμύρνη πήγα στο Μπόντρουμ μαζί με 15 Αφγανούς και Πακιστανούς που δεν είχαν αρκετά χρήματα για τη Λέσβο. Στο Μπόντρουμ θα προσπαθούσαν να βρουν δουλειά.
Την ίδια νύχτα είδα δύο από την ίδια ομάδα να χαιρετούν τους νεοαφιχθέντες που περνούσαν ανάμεσα στους τουρίστες οι οποίοι πλήρωναν 15 ευρώ εισιτήριο για την Κω. Για την ίδια διαδρομή οι πρόσφυγες πληρώνουν εκατό φορές παραπάνω. Εκτός από τους τριακόσιους εφέτος που πλήρωσαν με τη ζωή τους.
Το επόμενο πρωί στην Κω συνάντησα μια ομάδα αφγανών προσφύγων που μόλις είχαν φθάσει στο νησί. «Ελευθερία! Τι θαυμάσια μέρα» κραύγασε ο ένας από αυτούς μόλις φτάσαμε στον προορισμό μας και αρνήθηκε να βγάλει το σωσίβιό του. Ο νεαρός κατόπιν έπεσε με ενθουσιασμό στη θάλασσα και άρχισε να πλατσουρίζει σαν τρίχρονο παιδί με θαυμασμό που το κιτρινοκόκκινο σωσίβιό του τον κρατούσε στην επιφάνεια. «Μπορώ να κολυμπήσω!» είπε γελώντας πλατιά ο Σουλεϊμάν που με άλλους 49 πέρασε μια θυελλώδη νύχτα σε λαστιχένια βάρκα. Ηταν τυχεροί που ο καιρός είχε καλυτερέψει το πρωί. Πάνω στη βάρκα για ένα διάστημα είχαν πειστεί ότι θα πέθαιναν. Αυτό ήταν το πρώτο κολύμπι στη ζωή του Σουλεϊμάν.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ
Η εξομολόγηση ενός λαθρεμπόρου
«Οχι, δεν θεωρώ τον εαυτό μου εγκληματία. Δεν κάνω τίποτε που να βλάπτει κανέναν. Βοηθώ τους συνανθρώπους μου και κερδίζω κάποια χρήματα» είπε χαμογελώντας ο Αμπού Αχμάντ –αν αυτό είναι το πραγματικό του όνομα.
Συνομιλώντας σε έναν στενό καταθλιπτικό δρόμο πίσω από την πλατεία Μπασμάν έμαθα πώς μπήκε στο δίκτυο των λαθρεμπόρων εφέτος την άνοιξη. Μου είπε ακόμη πως είχε έρθει στην Τουρκία ως πρόσφυγας. Πιο πριν εργαζόταν σε συνεργείο επισκευής αυτοκινήτων.
Μόλις ξέσπασε η εξέγερση στη Συρία εντάχθηκε στις δυνάμεις του Ελεύθερου Συριακού Στρατού. Στην αρχή οι επαναστάτες φαινόταν ότι τα κατάφερναν εναντίον των δυνάμεων του καθεστώτος, θυμάται ο Αχμάντ. Επειτα οι μαχητές του Ισλαμικού Κράτους άρχισαν κι αυτοί να μάχονται εναντίον τους μαζί με τα βομβαρδιστικά του καθεστώτος και ο Αχμάντ άρχισε να χάνει συγγενείς και φίλους. Στο τέλος αποφάσισε να φύγει.
Εζησε για λίγο στην Κωνσταντινούπολη κάνοντας διάφορες δουλειές. Ηθελε να εξοικονομήσει αρκετά ώστε να πάει στην Ευρώπη. Η τελευταία του προσπάθεια ήταν τον περασμένο Απρίλιο. Σαν όλους τους συμπατριώτες του πλήρωσε το συμφωνημένο ποσόν για να πάει στη Λέσβο. Ωστόσο η η βάρκα του βούλιαξε και δεν τα κατάφερε. Κατά τύχη αυτό συνέβη κοντά στα τουρκικά παράλια και όλοι στη βάρκα μπόρεσαν να σωθούν. Αλλά οι λαθρέμποροι δεν τους επέστρεψαν τα χρήματά τους. Πολλοί από αυτούς –οπλισμένοι –τους απείλησαν ότι θα τους σκοτώσουν επί τόπου. Εδώ οι δολοφονίες και οι μαζικοί πνιγμοί φαίνεται ότι συμβαίνουν κάθε μέρα. Μίλησα με πολλούς λαθρεμπόρους που είχαν την ίδια ή χειρότερη μοίρα από αυτήν του Αμπού Αχμάντ.
Οπως είχαν τα πράγματα, ο Αμπού Αχμάντ δεν είχε άλλη επιλογή: επέστρεψε στη Σμύρνη και βρήκε ένα μέρος να μείνει μαζί με άλλους δεκαπέντε. Ειδοποίησε την οικογένειά του ότι έχασε όλα του τα χρήματα αλλά ότι ακόμη προσπαθούσε να φύγει.
Ενας γνωστός του τον έφερε σε επαφή με τους λαθρεμπόρους. Οι νέοι εργοδότες του υποσχέθηκαν να τον βοηθήσουν. Τώρα έχει δουλειά. Εντοπίζει τους πρόσφυγες που φθάνουν κάθε μέρα. Εγινε «πράκτορας» των λαθρεμπόρων. Αρνήθηκε να μου πει πόσα παίρνει κατ’ άτομο αλλά μου είπε πως κατάφερε να βρει ένα φτηνό ξενοδοχείο για να μένει.

«Είμαι κάθε μέρα στους δρόμους. Δουλειά μου είναι να τους λέω τι χρειάζεται να ξέρουν. Ποτέ δεν εκμεταλλεύθηκα κανέναν από τους πρόσφυγες. Ποτέ δεν κορόιδεψα κανέναν. Δεν θέλω να ζήσουν όσα έζησα εγώ» μου εξομολογήθηκε. Επειτα πρόσθεσε ότι πηγή των προβλημάτων του ήταν οι λαθρέμποροι –οι περισσότεροι «αληθινοί απατεώνες». Στη συζήτησή μας προσπαθούσε να μου τονίσει ότι ο ίδιος ήταν ανθρωπιστής.
Καθώς βαδίζαμε διαπίστωσα πως όλα τα καφενεία και τα εστιατόρια ήταν γεμάτα κόσμο και όλα τα καταστήματα ανοιχτά. Παρατήρησα ότι οι λαθρέμποροι έκαναν τη δουλειά τους ανενόχλητοι. Στους νυχτερινούς δρόμους πού και πού εμφανιζόταν κάποιο περιπολικό της αστυνομίας αλλά οι λαθρέμποροι δεν έδειχναν να πολυενοχλούνται. Ακόμη και τα τουριστικά γραφεία δεν έκρυβαν την ανάμειξή τους στις δουλειές των λαθρεμπόρων.

Ο κ. Μποστιάν Βιντεμσέκ είναι δημοσιογράφος της σλοβενικής εφημερίδας «DELO» και έχει διακριθεί από την Ευρωπαϊκή Ενωση για τις πολεμικές ανταποκρίσεις του από το Ιράκ, τη Σομαλία, το Αφγανιστάν και το Κονγκό. Είναι επίσης συνεργάτης των «New York Times», του περιοδικού «Politico» και του τηλεοπτικού σταθμού Al Jazeera.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ